Abstract:
چگونگی روابط با دیگر کشورها یکی از مهم ترین کارکردهای هر حکومتی است. عوامل گوناگونی در اتخاذ سیاست خارجی دولت ها، موثر واقع می شوند که می توان آن ها در دو دسته کلی عوامل داخلی و خارجی تقسیم بندی کرد. عوامل داخلی متاثر از گروه های قدرتمند در درون هر ساختار سیاسی می باشد که برای حفظ یا بدست آوردن منافع، خواهان اعمال نظر در سیاست گذاری خارجی حکومت ها هستند و منظور از عوامل خارجی آن است که برای فهم و خوانش سیاست خارجی یک کشور باید موقعیت منطقه ای آن کشور و نظام جهانی حاکم بر کشورها را مدّ نظر قرار داد. شرایط خاص جغرافیایی و وارد شدن ایران در نظام جهانی از دوره قاجار، تعیین سیاست خارجی را به محملی برای جنگ گروه های قدرت داخلی و خارجی تبدیل کرد. از عوامل داخلی می توان شاه، دولت و از دوره مشروطه به بعد مجلس و افکار عمومی و از عوامل خارجی می توان کشورهای روس و انگلیس را در تعیین سیاست خارجی حکومت ایران موثر دانست. در این پژوهش با رویکردی توصیفی و تحلیلی و با استفاده از منابع دست اول، عوامل موثر در سیاست خارجی ایران معیّن می گردد؛ همچنین چرایی، چگونگی و منابع قدرت دهی هر یک از این عوامل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
Machine summary:
از لحاظ تجاری با وجود آنکه حدود ۳۱% حجم کل تجارت خارجی ایران با انگلیسیها بود (جمالزاده ،۱۳۸۴: ۹) اما در سال های منتهی به مشروطه از حجم روابط تجاری دو کشور کاسته میشد و روس ها جای انگلیسی ها را گرفتند و انگلیسیها نیز علاقه زیادی به سرمایه گذاری در ایران برای افزایش حجم تجارت نداشتند؛ زیرا از سویی ایران بسیار وسعت داشت و راه های تجاری مناسب نداشت و از سویی انگلیسیها تجربه های بدی در ایران داشتند و چندین امتیاز آن ها لغو شده و بعضی از آن ها نیز هنوز به نتیجه نرسیده بود؛ همین امر سبب سرمایه گذاری انگلیسی ها فقط در قسمت های مطمئن و پربازده شد مانند خط تلگراف که هدف اصلی آن اتصال هند به اروپا بود یا بانک که انگلیسیها توانستند با تأسیس بانک شاهنشاهی امور مالی و پولی کل کشور ایران را در اختیار خود در آورند.
در حمله عثمانی راهبردهای سیاسی و عملکرد هر یک از این عوامل مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد که محمد علی شاه فقط به دنبال نابودی مجلس بود، دولت میخواست با سستی و مسامحه ، کار را پیش ببرد؛ مجلس و افکار عمومی با پشتیبانی هم برای حفظ منافع ملی در تلاش برای فرستادن قشون به مرزها بودند اما کشورهای روس و انگلیس فراتر از همه نیروهای داخلی با فشارهای بین اللملی توانستند قشون عثمانی را از ایران خارج کنند.