Abstract:
گمان میرود نگارش متون عرفانی در ادب فارسی از نیمة دوم قرن پنجم هجری آغاز شده است. در این آثار بسیاری از آیات قرآن کریم و احادیث بهطور پراکنده شرح و تفسیر میشود؛ البته اطلاعات دقیقی از نخستین تفسیرهای عرفانی قرآن کریم و احادیث به زبان فارسی و شیوة بیان آنها در جمعهای علمی و عرفانی در دست نیست. از قرن ششم تفسیرهای سنتی فارسی رشد بسیاری یافت. برپایة اسناد و متون موجود به نظر میرسد برخی از حکیمان و عارفان با جهانبینی عرفانی و با تأکید بر جنبههای معرفتی آیات و احادیث به تفسیر روی آوردند. اکنون دو رساله در تفسیر آیات و احادیث موجود است که از نخستین نمونههای کمیاب در این زمینه است. این دو رساله با نگارش مستقل و مجزا در مجموعة دستنوشتههای سلیمآغا و کتابخانة سلیمانیه نگهداری میشود. فروزانفر یکی از این دو رساله را با عنوان تفسیر سورة محمد و سورة فتح بهصورت تکنسخه تصحیح کرد؛ اما رسالة ترجمه و تفسیر احادیث همچنان ناشناخته باقی مانده است. در این جستار شیوة شکلگیری و دگرگونی تاریخی تفسیرهای عرفانی فارسی قرآن کریم تحلیل و یکی از کهنترین نمونههای تفسیر عرفانی احادیث نبوی نیز معرفی و بررسی میشود.
The writing of mystical texts in Persian literature started from the second half of the fifth century. Although a good deal of this kind of interpretation of Quranic verses and sayings come sporadically, but, in the meantime, the first mystical interpretation of Quranic verses, and prophetic sayings on Persian mystical literature are not well known. According to the documents which had been handed down to us, it seems from the sixth century that traditional Persian interpretations of some philosophers and mystics have grown substantially due to their mystical worldview and with an emphasis on Quranic verses that prophetic traditions have attempted to interpret them. Among the rare samples in this area which are available to us are two treatises on the interpretation of verses and hadiths that have been written separately and independently and are presented in the writings of Salim Agha and Süleymaniye Library. One of these treatises was corrected by Forouzanfar under the title of "Interpretation of Sura Muhammad and al-Fatah" as a single manuscript, but the other treatise regarding the translation and interpretation of hadiths has still remain unknown. This paper analyzes the formation and historical development of Persian mystical interpretations of the Quran and sayings of the Prophet's mystical interpretation and describes one of the oldest examples that we have discussed.
Machine summary:
"» صوفیان تقصیر بودند و فقیر کاد فقر أن یعی کفرا یبیر (همان: 201) این رساله ازنظر قدمت و بهرهجویی در مطالعات اسلامی و عرفانی و زبان و ادب فارسی بسیار اهمیت دارد؛ به همین سبب در ادامه قسمتهایی از متن دستنوشتة آن که هنوز بهصورت تکنسخه است، برای نمونه به شیوة نگارش امروزی تصحیح و بیان میشود: «تبنون ما لا تسکنون و تجمعون ما لا تأکلون و تأملون ما لا تدرکون کم من مستقبل یوما لایستکمله و منتظر غدا لایبلغه:بناها میکنید که در وی آرام نخواهید گرفتن و مال جمع میکنید که نخواهید خوردن و امید میدارید به زندگانی در آنکه نخواهید رسیدن؛ بسیار کسانی که روزش پیش آمد و به آخر آن روز نرسید و فردا را چشم داشت و به فردا نرسید؛ پندی است که پیغامبر علیهالسلام امت خویش را داده است، نشان داد از ناپایندی دنیا و بیوفایی وی که بسیار کس بناها ساختند و دیگری نشست و مال جمع کرد و دیگری بخورد و به چیزها دل دربست و بدان نرسید و بسیار کس بامداد شادمانه بود و شبانگاه غمناک و شبانگاه خرم بود و بامداد دژم.
بهطورکلی با بررسی این رسالهها چنین دریافت میشود که ترجمه و تفسیر عرفانی آیات و احادیث در ادب فارسی نسبت به تفسیرهای سنتی با اندکی تأخیر صورت گرفته است؛ اما به نظر میرسد حکما و عرفای فارسیزبان بنابر نیاز مخاطبان در جلسههای وعظ و تذکیر بر آن شدهاند تا به گردآوری تفاسیر باتوجهبه سلیقة اهل عرفان برآیند و اینگونه، سنتی را در تفسیرنویسی عرفانی پیریزی کردند که سرانجام به گردآوری تفسیرهای بزرگ و ارزشمندی در ادب فارسی انجامید؛ الستین الجامع للطائف البساتین احمد زید طوسی و حدائق الحقائق معینالدین فراهی (وفات 908) و جواهر التفسیر و مواهب علیه از حسن واعظ کاشفی سبزواری (910) از جملة این تفسیرهاست."