Abstract:
موضوع این نوشتار تبیین مسئلهگونگی موضوع جبر و اختیار در اندیشه عطار است؛ بدین معنا که چرا در برخی اشعار او صریحا با جبرگرایی مواجههایم و هرگونه اراده و قدرت از انسان سلب میشود، اما در مقابل اشعار فراوانی از او را نمیتوان بدون مختار بودن انسان فهم کرد. در تلاش برای تبیین این تعارض این نتیجه حاصل آمد که خاستگاه اصلی در واقع تعارض در دو مقام نظر و عمل است؛ آندسته از اشعار عطار که ناظر به مباحث نظری بهویژه مبتنی بر مبانی خداشناختی کلامی-عرفانی وی است، بهویژه تقریری که از بیعلّت بودن خداوند، فاعلیّت مطلق و قضاء و قدر الهی به دست میدهد به جبرگرایی محض میانجامد. امّا این جبرگرایی لوازمی دارد که با توصیههای اخلاقی و سلوکی، تکالیف دینی، تعلیم و تربیتپذیری انسان، هدایتگری انبیاء، مسئولیّت اخلاقی ناسازگار است و آنها را از اهمیّت و معنی تهی میسازد، چه آنکه پیشفرض بنیادی آنها مختار بودن انسان است، در صورتی که عطار در اشعاری که ناظر به مباحث عملی، سیرو سلوک عرفانی و توصیههای اخلاقی و امر و نهیهای دینی و ترغیب به مجاهدات و طاعات است، بر این امور تاکید دارد. در عین حال نشان دادیم که هرچند عطار، ضمن اعتراف به عجز خود در عرضه راهحلی عقلپسند، تلاش میکند برای رفع این ناسازگاری توجیهاتی مثل جمع کشش الهی و کوشش انسانی بیاورد، اما موفق نیست. در پایان نیز به برخی دیگر از لوازم اخلاقی جبرگرایی عطار درباره ماهیّت مفاهیم اخلاقی اشاره کردهایم.
Machine summary:
سر بر خط لـوح ازلـی دار و خمـوش کــز هــر چــه قلــم رفــت قلــم درنکشــند (مختارنامه ، ١٨١، رباعی ٦٢) بنابراین هدایت و گمراهی و درنتیجـه سـعادت و شـقاوت در اختیـار انسـان هـا و معلـول اعمال آن ها نیسـت ، امـا در ایـن صـورت دلیـل بعثـت و دعـوت انبیـا و هـدایتگری و امـر و نهی های الهی و تعلیم و تربیت چیست ؟ عطار خود سعی می کند توجیهی برای آن بیـاورد و آن این است که کسی که ارادة بی علت خداوند به دولـت و سـعادتش تعلـق گرفتـه اسـت ، خود آنچه شایسته و بایسته است ، نشانش خواهد داد و او را اهـل دیـن مـی کنـد و در مسـیر هدایت و تابعیت از اوامر و نواهی الهی قرار می دهد کـه همـین امـر علامـت سـعادت اسـت (شفیعی کدکنی ، تعلیقات مصیبت نامه ، ٥٧٥)، اما کسی که خواست خدا بر شقاوت او تعلـق گرفته باشد، او را در مسیر ضلالت و بی دینی قـرار مـی دهـد و همـین امـر علامـت شـقاوت است .
نتیجه گیری بنا بر تقریری که از آرا و سخنان عطار در مسئلۀ جبر و اختیار به دست داده شد، بایـد گفـت نظر اصلی و غالب عطار، جبرگرایی محض از نوع موجبیت علی است کـه مبتنـی بـر مبـانی الهیاتی کلامی -عرفانی اوست که براساس آن ، همۀ افعال آدمی مقهور علم و قدرت و ارادة پیشینی الهی است ، اما وقتی به مباحث عملی می پردازد، آموزه ها و توصـیه هـای فراوانـی در ترغیب به قدم گذاشتن در راه سیر و سلوک و التزام به مجاهدات و عبادات و تقید بـه اوامـر و نواهی عرضه می کند و بر تعلـیم و تربیـت و هـدایت پـذیری انسـان هـا از لحـاظ سـلوکی ، اخلاقی و دینی تأکید دارد و از مسئولیت اخلاقـی آن هـا در قبـال اعمـال خـود و تحسـین و تقبیح و کیفر و پاداش اعمالشان سخن می گوید.