Abstract:
باورهای عامه بخش بزرگی از فرهنگ و ادبیات هر قوم را تشکیل می دهد و برای تحقیق در افکار، عقاید، فرهنگ، تمدن و همچنین رفع مشکلات و دشواری های موجود در فهم اشعار و متون برجای مانده هر قوم باید دقیقا مورد بررسی قرار گیرند.
یکی از باورهای عامیانه ایرانیان، اختلاج است. خلاف طب قدیم و جدید- که آن را حرکتی غیرارادی در اندام ها و اعضای بدن می داند- قدما حوادث و پیشامدهایی را که ممکن بود برای شخص، متعلقان، خویشان و دارایی او رخ دهد، به اختلاج اعضای بدن نسبت می دادند و با توجه به آن پیشگویی هایی می کردند که با طب قدیم و یافته های علم پزشکی و روان شناسی امروز قابل تفسیر و تبیین نیست. باورهای عامه درباره اختلاج آن قدر گسترده بود که در ادبیات منثور و منظوم فارسی از کتاب کلیله و دمنه گرفته تا شعر شعرای گذشته، همچون اشعار خاقانی، نظامی، کمال الدین اصفهانی، سعدی، صائب تبریزی و شعرای معاصر، چون فروغ فرخزاد و قیصر امین پور بازتاب پیدا کرده است.
در این پژوهش که برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز آن از روش کتابخانه ای استفاده شده است، پس از بیان معانی لغوی و اصطلاحی واژه اختلاج و مبانی فیزیولوژیک این عارضه و علل حادث شدن آن در بدن انسان، جایگاه اختلاج در باورهای عامیانه ایرانیان قدیم و بازتاب آن در ادبیات فارسی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که اختلاج یکی از باورهای عامیانه ایرانیان قدیم بوده است و اگر عضوی از بدن شخص می جهید، آن را نشانه وقوع رویدادی خوش و ناخوش می دانسته اند.
Folklore makes up a vast part of a society’s culture and literature. To have a fine understanding of what one is looking for beliefs، culture and civilization of any society and its folklore should precisely be studied. This also can be helpful in understanding the vague and problematic areas found in old literary texts and poetry.
Of Iranian's folklore is Ekhtelaj which is considered unintentional both in ancient and modern medicine. The early people attributed what might happen a person himself، his relatives and / or properties to Ekhtelaj and made predictions which are not justifiable based on ancient and modern medicine as well as modern psychology.
Ekhtelaj was so influencing among people and their folklore that exists in all written literary works( i.e. prose and verse).This can be found in Kelileh and Demnneh،in works of old poets (e.g Khaghani، Nizami،Kamaladin Isfahani،Sa'eb Tabrizi) as well as contemporary poets (e.g.Forough Farokhzad and Gheisar Aminpour).
To collect information، survey library methods were used. The present research deals with this leading issue in Persian literature. It has been given a try to define its literal definition، discuss its idiomatic concept، elaborate on its physiological aspect and then the most important part focuses on Ekhtelaj in folklore and its reflection in Persian Literature. The study results reveal that Ekhtelaj was a main element in ancient Iranian's folklore and its occurrence would be interpreted as a case of something good and /or something unpleasant.
Machine summary:
باورهاي عامه دربارة اختلاج آن - قدر گسترده بود که در ادبيات منثور و منظوم فارسي از کتاب کليله ودمنه گرفته تا شعر شعراي گذشته ، همچون اشعار خاقاني، نظامي، کمال الدين اصفهاني، سعدي، صائب تبريزي و شعراي معاصر، چون فروغ فرخزاد و قيصر امين پور بازتاب پيدا کرده است .
پيشينۀ تحقيق نتايج بررسيهاي انجام گرفته ، نشان ميدهد که تاکنون پژوهشي جامع و مستقل دربارة موضوع اختلاج منتشر نشده و اين مقاله در نوع خود اثري تازه و نو به شمار ميآيد؛ اما در لابه لاي برخي کتب قديمي که تصحيح و منتشر شده اند، مانند قانون ابن سينا (١٣٩٠)، فرخ نامۀ جمالي يزدي (١٣٨٦)، نوادرالتبادر لتحفۀالبهادر دنيسري (١٣٥٠) و مونس الاحرار في دقائق الاشعار الجاجرمي (١٣٥٠) و در بعضي مقالات مربوط به ادبيات و باورهاي عاميانه و عقايد خرافي و طبي، مانند «باورهاي عاميانۀ طبي در پاره - اي از متون ادبي» از علياکبر باقري خليلي (١٣٨٣)، «انعکاس باورهاي عاميانه و عقايد خرافي در شعر نظامي» از فاطمه الهامي (١٣٨٥)، «باورهاي عاميانه در شعر صائب » از مريم سلحشور (١٣٧٤) و «بررسي و تحليل باورهاي عاميانه در ديوان کمال الدين اصفهاني» از رحمان مشتاق مهر (١٣٩٤) مطالبي درخصوص اختلاج ذکر شده که همگي در مقايسه با اين پژوهش -که به صورتي مفصل به موضوع اختلاج و جايگاه آن در باورهاي عاميانۀ مردم و بازتاب آن در متون منثور و منظوم فارسي پرداخته است - بسيار خلاصه و کلي به اين موضوع اشاره کرده اند.