Abstract:
عقل در وجود انسان به عنوان ودیعهای الهی برای هدایت بشر است. انسان به واسطهی خردورزی و تعقل در مسیر درست زندگی قرار میگیرد و به سعادت دست مییابد. گاه عقل به سبب وجود آفاتی دچار انحراف میشود. این آفات و موانع موجب ضعف عقل، ضعف در قدرت شناخت، تشخیص و بینش و تغییر نگرش فرد می شوند. انسان به منظور دستیابی به اندیشه ای پاک و نورانی باید درصدد شناخت و سپس رفع این موانع باشد. یکی از موانع تعقل، موانع اخلاقی می باشد. در نصوص دینی به مانعیّت صفات رذیله اخلاقی در تعقل آدمی اشاره شده است؛ لذا این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی به بررسی موانع اخلاقی تعقّل از منظر آیات و روایات پرداخته است که حاصل آن چنین شد: هوای نفس، حب دنیا، عجب و خودپسندی، کبر و غرور، حرص و طمع و گناه از مهمترین موانع اخلاقی تعقّل از منظر قرآن و روایات شمرده شدهاند.
Machine summary:
منظور از تعقل و موانع تعقل واژۀ تعقل نیز اسم مصدر باب تفعل و از ماده عقل گرفته شده است و در معنای مطاوعه یعنی اندیشیدن و دریافتن است (خرمشاهی، 1377: 1/629؛ بستانی، 1375: 1/240) گرچه عقل و تعقل چه در لغت و چه در قرآن و روایات و نگاه اندیشمندان دارای معانی مختلفی است اما آنچه مورد نظر این پژوهش است دارای سه ویژگی است: 1ـ فهم و دانستن 2ـ نیروی تشخیصدهنده بین خوبیها و بدی 3ـ نیروی انتخابکننده بین خوبیها و بدیها بنابراین به طور کلی میتوان منظور از تعقل را در این پژوهش اینگونه بیان کرد: منظور از تعقل، تعقل به معنای عام آن است که هم عقل دینی و هم عقل ابزاری و معاش را در بر میگیرد و مانعیت انسدادی و شناختی دارد و هر عامل و مانعی که موجب جلوگیری از این ویژگیها شود مانع تعقل نامیده میشود و شناسایی و دستهبندی آن دسته از موانع که به بعد اخلاقی انسان برمیگردد هدف این پژوهش است.
از این رو به دوری از شیفتگی به دنیا بسیار سفارش شده است، به همین دلیل انسان مؤمن به فکر بهرهوری افراطی از دنیا نیست و تمام خرد خود را صرف دنیا و زیورهای دنیوی نمیکند 28 (ابن شعبه حرانی، 1404ق/1363: 397؛ مجلسی، 1403 ق: 78/313) حب دنیا دریچهای به روی گناهان دیگر باز میکند 29 (تمیمی آمدی، 1410ق: 76).
دلیل هلاکت و گمراهی او این است که چون خود را بزرگ میبیند و تنها بر عقل ناقص خویش تکیۀ افراطی میکند، درنتیجه به او احساس بینیازی دست میدهد و گمراه میشود 36 (ابن شعبه حرانی، 1404ق: 88) و چون از عاقل گوش شنوا ندارد عقلش را میمیراند 37 (کراجکی، 1410ق: 1/99؛ مجلسی، 1403ق: 1/ 160).