Abstract:
در این مقاله نگارنده تعریف و مفهوم درستی از بنای عقلاء و همچنین ارتباط آن با عرف ارائه شده است؛ و بیان عرف با بنای عقلا تا حدی شباهت دارند ولی در بعضی جاها هم با هم تفاوت دارند و در واقع رابطه بین عرف و بناء عقلا رابطه عموم و خصوص من وجه است؛ و سپس به بیان طرح اصلی مساله پرداخته است که بین دلیل عقلی با بناء عقلا تفاوت ماهوی وجود دارد. ولی گرچه عده ای قائل به این بودند که دلیل عقلی مبنای حجیت بنای عقلا می تواند باشد و با این استدلال که اساس و مستند اعتبار بنای عقلاء دلیل عقلی است. بخاطر اینکه عقل، یکی از منابع احکام به شمار میآید و با فرض حجیت عقل و قاعده ملازمه که بیان میکند «هرچه را عقل به آن حکم بکند، شرع به آن حکم میکند» و از جهتی نیز حجیت بناء عقلاء به دلیل عقلی باز میگردد. درنهایت نگارنده با بیان تفاوتهای ماهوی بین دلیل عقلی با بنای عقلاء، این نظریه را رد میکند؛ و دو حوزه متفاوت برای هرکدام قائل هست.
Machine summary:
"واژگان کلیدی بنای عقلاء، دلیل عقلی، عرف، حجیت، شریعت مقدمه یکی از مباحث مهم و کلیدی در حوزه فهم معارف و فقه اسلامی، درک درست دو مفهوم دلیل عقلی و بناء عقلاست؛ زیرا به نظر بسیاری از مردم تفاوتی میان این دو حکم وجود ندارد و از نظر آنان دلیل عقلی و بناء عقلاء یعنی خرد و خردمندان یکی است؛ چرا که خرد بی خردمند معنایی ندارد، پس حکم خردمند نمیتواند چیزی جز حکم خرد باشد.
نیکو و مفید بودن عمل، خواه آن عمل ارادی باشد و یا فطری و ارتکازی (جعفری لنگرودی، 1382، ص 91) تعابیر دیگر این اصطلاح «بنای عقلا» که در نزد دانشمندان اصولی شیعی دو قرن اخیر گاه با اسامی عرف عقلا، سیره عقلاییه، طریقهی عقلا، بنای عرف، سلوک و عمل عقلا و نیز نامبرده شده است.
برخی در این زمینه معتقدند: درباره پیشینه این پدیده باید گفت که اگرچه وضع اصطلاحاتی همچون «بنای عقلا» برای این پدیده از سوی دانشمندان اصولی شیعی دو قرن اخیر صورت پذیرفته و امروزه این پدیده از ویژگیهای خاص ادبیات فقه مکتب شیعه دانسته میشود، لکن بررسی متون فقهی و اصولی موجود بیانگر این نکته است که پدیدهی بنای عقلا در نزد دانشمندان شیعی مکتب بغداد و نیز دانشمندان اصولی پیرو گرایش کلامی دانش اصول اهل سنت دارای پیشینه بوده و اینان پیش از دانشمندان شیعی دو قرن اخیر با این پدیده آشنا بودهاند.
نتیجه گیری در اصول فقه برای دلیل عقلی به این سبب اعتبار باز میشود که حجیت آن مطلق است، اما حکم عقلایی که گاه از آن به حکم عرف یا سیره عقلائی یا خرد جمعی تعبیر میشود؛ با ملاحظاتی در شریعت اسلام از جمله تایید شارع یا احراز عدم ردع سیره عقلاء مورد تایید قرار گرفته است."