Abstract:
پژوهش پیش رو، پسوند اشتقاقی «- انه» در زبان فارسی را مورد واکاوی قرار میدهد و سویههای گوناگون ساختاری و معنایی/ کارکردی آن را بررسی میکند. این پژوهش، با رویکردی ساختبنیاد و در چارچوب نظریۀ ساختواژۀ ساختی انجام گرفته که میکوشد الگوهای واژهسازی را بر پایۀ مفهوم «ساخت» و «طرحوارههای ساختی» تبیین نماید و روابط پایگانی میان طرحوارهها و زیرطرحوارهها را بهگونهای سامانمند نشان دهد. دادههای پژوهش برگرفته از پیکرۀ ساختواژی خود نگارندگان (با بیش از 10000 واژۀ مشتق و مرکّب فارسی)، فرهنگ فارسی زانسو (کشانی، 1372) و واژههای مستخرج از فرهنگ پسوند در زبان فارسی (رواقی، 1388) است که 944 واژۀ مشتق ساختهشده با پسوند «- انه» را دربر میگیرد. یافتههای پژوهش نشانگر آن است که «- انه»، پسوندی چندمعنا و دارای تنوّع معنایی چشمگیری است که میتواند در 12 زیرطرحوارۀ ساختی نمایان شده و واژههایی از مقولۀ اسم، صفت یا قید بسازد. این چندمعنایی، نه در سطح واژههای عینی، بلکه در سطح طرحوارههای ساختی انتزاعی قابل تبیین است و از این رو، آن را چندمعنایی ساختی مینامند.
Machine summary:
وی سه کاربرد برای این پسوند برشـمرده اسـت : ١- بـا پیوسـتن بـه صـفات بیانگر ویژگیهای انسانی و اسم های مربوط به انسان ، صفاتی میسازد که اعمال و حالت هـای انسـانی را توصیف میکند، مانند «ابلهانه ، ادیبانه و پدرانه »؛ ٢- با پیوستن به اسم یا صـفت دال بـر انسـان یـا دیگـر اسم ها، صفت با معنای نسبت میسازد، مانند «مردانه ، زنانه ، شاهانه ، روزانه و شبانه »؛ ٣- بـا افـزوده شـدن به اسم ، اسم منسوب به پایه میسازد که به طور معمول بیانگر نوعی غذا یا پول اسـت کـه بایـد پرداخـت شود، مانند «صبحانه ، عصرانه ، شاگردانه و بیعانه ».
بـا ایـن وجـود، در سال های اخیر چند پژوهش در این چارچوب انجام شده اسـت کـه عبـارت انـد از: رفیعـی (١٣٩١)، بـه معرّفی نظریۀ ساختواژٔە ساختی همراه با ارائۀ مثال هایی از زبان فارسـی پرداختـه اسـت ؛ رفیعـی و ترابـی (١٣٩٣)، بحث وراثت و انگیختگی در رابطۀ صورت و معنا در واژگان زبان فارسی را بر پایـۀ سـاختواژٔە ساختی مطرح کرده و با ارائۀ شواهدی از ساخت های اشتقاقی و ترکیبی زبان فارسی، کارایی ایـن نظریـه را در واکاوی واژه های مشتق و مرکّب فارسی نشـان داده انـد؛ بامشـادی و انصـاریان (١٣٩٤)، بـه تبیـین ساختارهای ساختواژی ناپایگانی زبان فارسی در چارچوب این نظریه پرداخته انـد؛ بامشـادی و انصـاریان (١٣٩٥)، بنیادها و سازوکارهای نظری رویکرد ساخت بنیاد به آمـوزش واژه هـای مشـتق و مرکّـب زبـان فارسی را معرّفی و بررسی کرده و به واکاوی دستاوردها و سودمندیهای اّتخاذ این رویکرد در آمـوزش این واژه ها برای فارسیآموزان پرداخته اند؛ عظیم دخـت و رفیعـی (١٣٩٥)، سـاخت [x- یـاب ] در زبـان فارسی را از دیدگاه ساختواژٔە ساختی بررسی کـرده انـد؛ بامشـادی و قطـره (١٣٩٦)، چنـدمعنایی پسـوند «- ی» فارسی را در چهارچوب ساختواژٔە ساختی بررسی کرده اند.