Abstract:
سلیمان بن جریر طبری شیعه را قائل به دو آموزه بداء و تقیه میداند و مینویسد شیعه با ترویج این آموزهها، همواره خود را پیروز نگه داشته است. معنایی که وی از بداء به شیعه نسبت میدهد مستلزم انتساب لوازمی چون جهل به خداوند است. خواجه نصیرالدین طوسی (597-672ق) در جواب این شبهه به انکار بداء روی میآورد. خبر مورد نظر ابن جریر را خبر واحد و غیر مفید علم (در اعتقادات) و عمل(در فقه) میداند و آن را ناظر به خلافت اسماعیل نسبت به امام صادق(ع) میداند که مطابق آن – چون امام رفتاری از اسماعیل را مشاهده کرد که از وی نمیپسندید- جانشینی خود در امامت را به امام موسی کاظم(ع) سپرد. این پاسخهای خواجه در میان امامیه مخالفان و موافقان جدّی دارد. نوشتار حاضر می کوشد با رویکرد توصیفی و انتقادی بعد از ذکر دیدگاه های موافقان و مخالفانِ هر یک از پاسخ های خواجه طوسی، به داوری و برقراری وفاق میان آنها بپردازد و سرانجام نشان خواهد داد که خواجه طوسی در پاسخ های خود، معنایی از بداء را منکر شده، که امامیه هرگز به آن معتقد نبوده است.
Machine summary:
نوشتار حاضر با اتخاذ رویکرد توصیفی -انتقادی بعد از ذکر دیدگاههای موافقان و مخالفان هر یک از پاسخهای خواجه طوسی، تلاش میکند آنها را داوری و سازگار کند و سرانجام نشان خواهد داد که خواجه طوسی در پاسخهای خود، معنایی از بداء را منکر شده که امامیه هرگز به آن معتقد نبوده است.
پاسخهای سهگانه خواجه طوسی به عنوان نخستین و مشهورترین پاسخ بزرگان امامیه به شبهه سلیمان بنجریر چنین است: اولا امامیه قائل به بداء نیستند؛ ثانیا بداء تنها در یک روایت نقل شده و امامیه خبر واحد را در اصول دین موجب علم و یقین نمیدانند و در فروع دین نیز عمل به آن را واجب نمیخوانند.
در دفاع از خواجه در برابر این اعتراض باید گفت نهتنها میرداماد وجه قابل اعتنایی برای تخصیص بداء به امور تکوینی ذکر نکرده است، بلکه به تصریح برخی چون ملاصدرا (1383: 4/183) و علامه طباطبایی (1430: 1/252)، بداء در امور تشریعی (مانند دستور خداوند به حضرت ابراهیم(ع) برای ذبح فرزند خود) هم رخ میدهد.
3. بررسی جواب سوم محقق طوسی جواب سوم خواجه به شبهه سلیمان بنجریر این بود که روایت مزبور ناظر به خلافت اسماعیل پس از امام صادق(ع) است که مطابق آن ــ چون امام رفتاری از اسماعیل مشاهده کرد که از وی نمیپسندید ــ مقام جانشینی خود در امامت را به امام موسی کاظم(ع) سپرد (نصیرالدین طوسی، 1405: 422).
خواجه طوسی فقط درباره خبر وقوع بداء در امامت اسماعیل، از واحد بودن خبر سخن میگوید و آنچه دیگر بزرگان امامیه متواتر یا متوافر میدانند، ناظر به دیگر اخبار بداء است.