Abstract:
با تامّل در متون کهن، به برخی اطّلاعات و اصطلاحات تازه¬ای دست می¬یابیم که ما را با ابعاد مختلف زندگی گذشتگان آشنا می¬سازد. هر چند قابلیّت مذکور در اغلب آثار بازمانده از متون وجود دارد، ولی این امر در سبک موسوم به آذربایجانی اهمّیّتی مضاعف دارد. خاقانی و نظامی به عنوان بزرگان این سبک، به لحاظ برخورداری از پشتوانه غنی فرهنگی – ادبی، از مضامین گوناگونی برای بیان مطالب خود بهره می¬برند. یکی از این مضامین،برگرفته از بازی شطرنج است. در نوشته حاضر سعی شده است تارسمی کهن از بازی شطرنج را از یک بیت اقبال¬نامة نظامی:
پیاده که او راست آیین شود
و دو بیت دیوان خاقانی: نگونسار گردد چو فرزین شود
تیمار جهان غصّه خوری ارزد؟ نی دیدار بتان نوحه¬گری ارزد؟ نی
بیچاره پیاده را که فرزین گـردد فرزین شدنش نگونسری ارزد؟ نی
استنباط و استنتاج کنیم. حاصل پژوهش نشان می¬دهد، شطرنجبازان هنگام ترفیع مهرة پیاده به فرزین آن را وارونه می¬کردند تا به عنوان فرزین دوم، از دیگر مهرهها متمایز باشد.
Machine summary:
ولی آنچه مسلّم است، این بازی برگرفته از آرایش سپاه در هنگام نبرد است: «اگرچه در او فواید بسیار است و مصالح بیشمار غرض کلّی نهاد حرب است» (همان: 414): {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} منشأ بازی شطرنج و چگونگی ساخت آن، همچون نامش، مورد اختلاف محقّقان است؛ در اختراع این بازی، «راوندی» نویسندة «راحةالصّدور و آیةالسرور» گوید: «شطرنج را حکمای هند نهادند و به نوشیروان عادل فرستادند و بزرجمهر آن را برگشاد و بر آن یک باب بیفزود، نوشروان آن را به قیصر روم فرستاد، حکمای روم خاطر برگماشتند و ایشان نیز دو باب زیادت کردند» (راوندی، 1364: 407).
در تبدیل پیاده به فرزین، بین شطرنجبازان رسمی وجود دارد که متأسّفانه در هیچیک از کتب ادبی توضیحی در مورد آن داده نشده است و آن از این قرار است كه چون هر یک از طرفین بازی، فقط دارای یک مهرة فرزین هستند، وقتی پیادة آنها هفت مرحله را طی کرده و تبدیل به فرزین میشود، دچار این مشكل میشوند كه به جای مهرة پیاده چه چیزی را جایگزین كنند تا به عنوان وزیر دوم استفاده كنند؟ در این حالت، مهره پیاده را وارونه کرده یا به صورت خوابیده قرار میدهند و به عنوان فرزین دوم، سوم تا هشتم استفاده میکنند تا به نوعی با مهرههای دیگر متمایز شود: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} میرجلالالدّین كزّازی در این باره گوید: «پیاده اگر نطع را درنوردد و به واپسین رده خانهها برسد، فرزین یا وزیر خواهد شد.
یكی از آیینها و رسوم مربوط به بازی شطرنج كه حداقل در قرن ششم مرسوم بوده و در شعر خاقانی و نظامی به كار رفته است، وارونه نهادن مهرة پیادهای است كه به مرتبة فرزینی ارتقاء یافته است؛ تا از مهرههای پیاده عادّی بازشناخته شود.