Abstract:
گزارش های تذکره ای شکلی از روایت پردازی عرفانی است که با قصد مشروعیت بخشی یا مشروعیت زدایی، سوژه ها را فراخوانده؛ واقعیت یا واقعیت هایی را به نفع یا علیه آنها سامان می دهد؛ درک بهتر این واقعیت های برساخته، نیازمند تبیین شیوه های پیرنگ سازی گزارش های مذکور از منظر گفتمانی است. در این نوشتار برساخت گفتمانی پیرنگ در باب حلاج به مثابه نمونه ای شاخص در دو سطح مشروعیت بخشی و مشروعیت زدایی درگزارش تذکره ای شانزده کتاب عرفانی طبقه بندی و تحلیل شده است. برای دلالت یابی و تفسیر در سطح مشروعیت بخشی به برخی از مفاهیم ماکس وبر و تئو ون لیوون و در سطح مشروعیت زدایی به بعضی از سخنان فوکو و مری داگلاس استناد شده است. نتیجه نشان می دهد که دسته ای با گرایش عاشقانه- قلندری سعی کرده اند تا با انتساب اشکالی از اقتدار به همراه ارزیابی اخلاقی مثبت و اسطوره سازی به حلاج مشروعیت ببخشند. دسته ای دیگر با تمایلات زهدانه- شریعت محور و ذکر نمونه هایی از نظم شکنی دینی-شرعی و فرهنگی-عرفی منتسب به حلاج یا بازنمایی مبتنی بر حذف و پوشیده گویی در خدمت گفتمان طرد و مشروعیت زدایی از وی قرار گرفته اند. دسته ای هم در مقامی بینابین، با اینکه اغلب از حلاج دفاع کرده؛ در مواردی هم برخی از ابعاد منفی زندگی وی را بدون دفاع از وی مطرح کرده اند. با نگاهی به موضع گیری های مذکور می توان چنین پنداشت که نوع موضع گیری ها مبتنی بر جهان معرفتی- ایدئولوژیک گزارش نویسان بوده؛ از طرفی دیگر ضمن غلبه گفتمان قبول بر گفتمان طرد در باب حلاج؛ طرد مذکور بنا به جهت و شدت موضع گیری ها به معنای مصطح طرد نیست.
Machine summary:
در این نوشتار، برساخت گفتمانی پیرنگ درباب حلاج بهمثابۀ نمونهای شاخص در دو سطح مشروعیتبخشی و مشروعیتزدایی در گزارش تذکرهای پانزده کتاب عرفانی طبقهبندی و تحلیل شده است.
بنابه شهرت، اهمیت و ابهام شخصیت حسین منصور حلاج، در این نوشتار برساخت گفتمانی پیرنگ در گزارشهای تذکرهای درباب وی طبقهبندی و تحلیل و به سؤالات ذیل پاسخ داده شده است: 1.
پشتوانۀ گفتمان قبول و طرد در پیرنگسازی مذکور چیست؟ برای پاسخ به این پرسشها، در سطح معرفی نزاع گفتمانی به سخن تئو وندایک1 و در بخشهای دیگر، یعنی بحث مشروعیتبخشی، به برخی از آرای ماکس وبر2، بوردیو3 و ونلیوون4 و در بحث مشروعیتزدایی به سخنانی از مری داگلاس5 و فوکو6 استناد شده است که هریک در ادامة مطالب، بهشکل مبسوط توضیح داده خواهد شد.
جامعة آماری شامل پانزده متن، اعماز تذکرهای و غیرتذکرهای،7 به این شرح است: قوتالقلوب (ابوطالب مکی)، طبقاتالصوفیه (سلمی)، طبقاتالصوفیه (خواجه عبدالله انصاری)، التعرف لمذهب اهلالتصوف (کلابادی)، شرح التعرف (مستملی بخاری)، رسالة قشیریه (قشیری)، کشفالمحجوب (هجویری)، مجموعة آثار (احمد غزالی)، تمهیدات (عینالقضات همدانی)، شرح شطحیات و عبهرالعاشقین (روزبهان بقلی)، تذکرةالاولیاء (عطار نیشابوری)، عوارفالمعارف (سهروردی)، مقالات شمس (شمس تبریزی) و نفحاتالانس (جامی).
بر این اساس، مقولههای مشروعیتبخشی در روایتهای عرفانی درباب شخصیت حلاج در قالب سه شاخص اقتدار (سنتی، شخصی و عقلایی ـ قانونی)، سنجش و ارزیابی اخلاقی و اسطورهسازی تبیین شده است.
بر این اساس، روایتهای مبتنی بر سنجش اخلاقی درباب حلاج را میتوان به دو دستة ایجابی و سلبی تقسیم کرد: در دستة اول سعی شده است برخی رفتارهای حلاج که با مناسبات دینی ـ شرعی همسوست، در چارچوب گفتمان عرفانی شریعتگرا صورتبندی شود و سپس بهمثابۀ ارزشهای مثبت ارزیابی گردد.