Abstract:
ملاصدرا حکیم بزرگ حکمت متعالیه توجهی خاص به تعالی معنوی دارد و در قالب طرح اسفار اربعه عرفانی از آن گفتوگو کرده است؛ طرحی مهم که توجهی درخور را شاهد نبوده و همسان اسفار اربعه عقلی مورد عنایت قرار نگرفته است. این مقاله بر آن است تا سیر تطور این طرح سلوکی را مورد نظر قرار داده و ریشهها و اندیشههایی را نشان دهد که در کنار یکدیگر به تلقی امروزین از این طرح انجامیده است.
نوشته حاضر بر این روش تاکید دارد که آبشخور فکری اندیشمندی چون ملاصدرا فارغ از هر نوع مشابهت لفظی باید مورد توجه قرار بگیرد تا سهم کسانی چون ابنسینا نیز در کنار نقش عبدالرزاق کاشانی، قطب رازی و داود قیصری روشن شود.
دستاورد اصلی این نوشته ارائه تصویری است از طرح اسفار اربعه که آغاز آن در کلام کاشانی و استادش تلمسانی و انجام آن در سخنان ملاصدرا است. این تصویر با تحلیل مبانی، اشاره به ثمرات و تعیین سهم اندیشمندان دیگر همراه شده و بر این نکته تاکید دارد که عارفان و متالهان همانند سایر اندیشمندان پای بر دوش دستاوردهای گذشتگان داشته و کاروان عرفان را به منازل جدید رساندهاند.
Machine summary:
طرح اسفار اربعه در بخش اول کتاب و در ذیل عنوان السفر ذکر شده و کاشانی ابتدا سفر را 5 تعریف ، سپس آن را به چهار قسم تقسیم کرده و در توضیح آن آورده است : سفر اول حرکت از منزلگاه نفس است تا رسیدن به افق روشنایی ٦ که اوج جایگاه قلب است و آغاز متجلی شدن اسمای حق .
کاشانی نهایت سفر اول را رسیدن به افقی میداند که در آن تجلیات اسمای الهی آغاز میشود١٤ و سفر دوم ، سفری است که برای اتصاف به صفات حق و وصول به این تجلیات .
اما بااین همه ، آیا شهود ناب را میتوان اوج سلوک آدمی دانست و همه چیز را در این دیدار بیغبار با حقایق هستی خلاصه کرد؟ در طرح کاشانی، سالک در مرحلۀ دوم در مسیر اتصاف به صفات الهی قرار میگیرد و در مرحلۀ سوم گامی فراتر رفته و به جایگاه فنا واصل میشود.
آیا میتوان سیر در خلق به سوی حق را سفر باطنی برای سالک تلقی کرد؟ کاشانی سفر را توجه قلب به سوی حق دانسته (٢٦) و طرح او تماماً توضیح این مراتب است و اوج آن رسیدن به بقا است در عین فنا.
نتیجه : طرح اسفار اربعه ریشه در اندیشه های عرفانی محیی الدین عربی دارد و در سخنان تلمسانی شارح کتاب منازل السائرین اولین کسی است که از چهار سفر عرفانی سخن گفته و عبدالرزاق کاشانی با دقت و ظرافت بسیار به تعریف و ترسیم این سفرها همت گماشته است .