Abstract:
زبان همانند دیگر پدیده های انسانی با گذر زمان در معرض تغییر قرار می گیرد. از میان اجزاء گوناگون زبان، واژه ها بیش از دیگر اجزاء آن از نظر دلالت معنایی، دستخوش تغییر می شوند. در تفسیر آیات قرآن توجه مفسّر به این تغییرات می تواند معانی و مفاهیم درست تری از آیات، فراروی مخاطبان قرار دهد. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و تطبیق آراء تفسیری شیخ طوسی و ابن عطیه به تحلیل نقش انواع تغییر در دلالت کلمه ها، در تفسیر التبیان و المحرّر الوجیز می پردازد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که تخصیص دلالت، تعمیم دلالت و انتقال دلالت، اشکال مهم تغییر در دلالت کلمه های قرآن بوده که هر دو مفسّر به آن توجه داشته اند. شیخ طوسی بیشتر از ابن عطیه به این گونه مباحث ورود داشته و در بسیاری از موارد تحلیل های لغوی ابن عطیه متأثر از شیخ طوسی است. طوسی و ابن عطیه در بررسی مفردات قرآن، به نقش استعمال در تغییر دلالت کلمه ها و سیر تاریخی این تغییرات تا زمان نزول توجه داشته اند. استناد به قرآن و استشهاد به شعر و کلام عرب از جمله منابع تفسیری هردو مفسّر در بسیاری از تحلیل های لغوی به شمار می آید. واژگان کلیدی: التبیان، المحرّر الوجیز، کلمه، دلالت معنایی، تطبیق.
Machine summary:
شيخ طوسي در تفسير التبيان و ابنعطيه اندلسي در تفسير المحرّر الوجيز، در کنار ديگر موضوعات زباني مرتبط با تفسير، به نقش تغيير دلالتهاي کلمات، شکلها و نمونههاي متفاوت اين تغييرات در تفسير قرآن کريم توجه داشتهاند، بهگونهاي که مبناي بسياري از آرای تفسيري ايشان، معناشناسي کلمهها است.
ابنعطيه در تفسير اين آيه، برخلاف طوسي، ابتدا بهمعناي اصلي و عام «محراب» و سپس به تخصيص معنايي آن اشاره ميکند؛ اما ديدگاه وي درمورد دلالت معنايي اين کلمه همانند ديدگاه طوسي است: «المحراب أرفع المواضع و المباني ثمّ خصّ بهذا الاسم مبني الصلاة» (ابنعطيه، 1422ق، ج4، ص7).
وی، مانند طوسي معتقد است که اين کلمه در اصل بهمعناي «انحناء» بوده و مجازاً بهمعناي خضوع و انحطاط موقعيت نيز استعمال شده است و براي تبيين اين معاني، به همان ابياتي اسشهاد ميکند که در تفسير التبيان آمده است (ابنعطيه، 1422ق، ج1، ص136).
Al-Itqan fi Ulum al-Qur’an, Researched by Muhammad Abilfazl Ibrahim Cairo: Al-Hey’a al-Misria al-Amma lil-Kitab.
Ibn Junay, Abu Fath Uthman, Al-Khasa’is, Researched by Muhammad Ali al-Najjar et.
Ibn Qutaiba, Abdollah ibn Muslim, Ta’wil Mushke al-Qur’an, A Research by al-Sayed Ahmad Saqar, Dar Ihya’ al-Kotob al-Arabia.
Mubrad, Abulabbas, Al-Kamil fi al-Lugha val-Adab, Researched by Muhammad Abolfazl Ibrahim, Dar Nihza Misr let-Tab’ val-Nashr.
Zahabi, Shams al-Din Muhammad ibn Ahmad, Tarikh al-Islam va vafiat al-Mashahir val-A’lam, Researched by Ummar Abd al-Salam Tudmari, Lebanon: Dar al-Ketab al-Arabi.
Al-Burhan fi Ulum al-Qur’an, Researched by Muhammad Abolfazl Ibrahim, Beirut: Dar al-Ma’rifa.