Abstract:
قرآن کریم، رفتارهای خوب و بد آدمی را ـ بهویژه اگر به شکل عادت درآمده باشد ـ در سعادت یا شقاوت او موثر میداند؛ ازاینرو، برای سوق دادن انسانها به رفتارها و عادات پسندیده و اصلاح رفتارها و عادات ناپسند، از روشهای گوناگونی یاد کرده است. این مقاله به شیوة تفسیر موضوعی این روشها را بررسی میکند. نتیجة بررسی نشان میدهد که قرآن کریم برای اصلاح عادات ناپسند انسان از روشهایی مانند: آگاهیبخشی و انذار، بهکارگیری اصل تدریج، روش مقابله به ضد، ارائة الگو، تلقین، مشارطه، ترک محیط، تغییر مولفههای عادت، کنترل مبادی ورودی قلب، تقویت اراده، تشویق و تنبیه، استفاده کرده است.
Machine summary:
در آیات متعددی اشاره شده که گناه و رفتارهای ناپسند، زندگی دنیوی و اخروی انسان را تباه میکند (اعراف: 91ـ92، 116، 133؛ هود: 68؛ نوح: 25؛ الحاقه: 6ـ7)؛ به عنوان نمونه قرآن پس از بیان عقوبت دنیوی اصحاب سبت که به سبب حرص و طمع و عادت به نافرمانی مسخ شدند، آیندگان را انذار میدهد که اگر آنان نیز تعدی کنند و احکام و قوانین الهی را به سخره بگیرند، عقوبت سخت الهی در انتظار آنان نیز هست: «و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت فقلنا لهم کونوا قردة خاسئین فجعلناها نکالا لما بین یدیها و ما خلفها و موعظة للمتقین» (بقره: 65ـ66) و در سورة «نساء» در بیان امکان تکرار مسخ برای دیگر اقوام میفرماید: «یا أیها الذین أوتوا الکتاب آمنوا بما نزلنا مصدقا لما معکم من قبل أن نطمس وجوها فنردها علی أدبارها أو نلعنهم کما لعنا أصحاب السبت و کان أمر الله مفعولا» (نساء: 47).
7. تعیین جایگزین مناسب با تغییر در برخی مؤلفهها گاهی ترک عادتی که مدتها دامنگیر فرد بوده است، بسیار مشکل است و بدون جایگزین مناسب نمیتوان بهراحتی به ترک آن اقدام کرد؛ در این موارد میتوان با تغییر بعضی مؤلفههای نامطلوب و نامشروع، عادت ناپسند آن را به عادتی پسندیده یا مباح تبدیل کرد؛ مثلا «حسد» را که تمنای نعمتی با آرزوی زوال آن نعمت از دیگری است (غزالی، بیتا ـ الف، ج9، ص117؛ مجلسی، 1382، ج2، ص425، لاهیجی، 1375، ص198)؛ میتوان با اعتماد به فضل الهی و کنار گذاشتن آرزوی زوال نعمت دیگری، تبدیل به "غبطه» و"رقابت» و "مسابقه» برای رسیدن به فضایل کرد (شهید ثانی، 1377، ص248؛ فیض کاشانی، 1423ق، ص81؛ اسماعیلی یزدی، 1428ق، ج2، ص146).
یکی از آخرین مراحل اصلاح عادات و ملکات ناپسند، تنیبه و مجازات است؛ بر اساس برخی آیات قرآن خداوند برای اصلاح کسانی که جز تنبیه و مجازات هدایت نمیشوند، از این روش استفاده کرده است.