Abstract:
نهاد ازدواج موقت در تاریخ اجتماعی ایران، نهادی ریشهدار بوده است. البته این نهاد در دورههای مختلف تاریخی شکلها و کارکردهای مختلفی داشته است. اگرچه ازدواج موقت در میان مردم ایران هیچگاه مقبولیت عام پیدا نکرده، اما این نهاد همچنان در جامعه ایران پابرجا مانده است. از اینرو، این مسئلۀ مطرح میشود که چرا ازدواج موقت در تاریخ اجتماعی ایران به وجود آمده و تداوم پیدا کرده است. در این مقاله، با استفاده از الگوی کارکردگرایی (که از تلفیق نظریههای کارکردگرایی برانیسلاو مالینوفسکی و رابرت کی مرتون به دست آمده است)، نهاد ازدواج موقت در تاریخ اجتماعی ایران موردبررسی قرار گرفته است. یافتههای تحقیق با روش تحلیل تطبیقی- تاریخی بر مبنای نوشتهها و شواهد مکتوب تاریخی به دست آمدهاند و در چهار دوره تاریخی دستهبندی و شرح داده شدهاند. این دورهها عبارتاند از: «ایران باستان»؛ «از صدر اسلام تا صفویه»؛ «از صفویه تا قاجاریه»؛ و «قاجاریه». مطابق با یافتههای پژوهش، به طور کلی، نهاد ازدواج موقت بر اساس فرهنگ مردسالار جامعه به نیازهای فردی مانند نیاز جنسی، تولید مثل، نیاز به امنیت و معیشت و نیازهای اجتماعی مانند حل مسأله وارث، تحکیم روابط اجتماعی و برقراری پیوند اجتماعی، به گونهای مشروع پاسخ میداده است. باوجوداین، این نهاد در هر دوره، کژکارکردها و کارکردهای پنهانی نیز داشته است که این مقاله به توصیف و تبیین آنها به گونهای تطبیقی میپردازد.
Machine summary:
از اینرو، این مسئلۀ مطرح میشود که چرا ازدواج موقت در تاریخ اجتماعی ایران به وجود آمده و تداوم پیدا کرده است.
مطابق با یافتههای پژوهش، به طور کلی، نهاد ازدواج موقت بر اساس فرهنگ مردسالار جامعه به نیازهای فردی مانند نیاز جنسی، تولید مثل، نیاز به امنیت و معیشت و نیازهای اجتماعی مانند حل مسأله وارث، تحکیم روابط اجتماعی و برقراری پیوند اجتماعی، به گونهای مشروع پاسخ میداده است.
ازدواج موقت همواره بهعنوان نوعی ازدواج بحثبرانگیز در تاریخ اجتماعی ایران مطرح بوده و مخالفان و موافقانی چه در بین صاحبنظران و چه در بین عموم مردم داشته است، چنانکهبرخی آن را برای جامعه سودمند دانستهاند (Haeri, 1989)، برخی از آن با عنوان روسپیگری قانونی تعبیر کردهاند (فلور، 2010: 118) و برخی نیز از خرید و فروش صیغهها در تاریخ اجتماعی ایران یاد کردهاند (فلاندن، 1356: 423).
افزون بر این، یکی از کارکردهای پنهان ازدواج موقت در این دوره، حفظ نظام مردسالاری در جامعه از طریق انقیاد زنان، که برای زنانی که درگیر این نوع از ازدواج بودند کژکارکرد محسوب میشود، بوده است.
از اینرو، نهاد ازدواج موقت شیعی برای اکثر مردم، که عمدتا سنی بودند، نهادی بیکارکرد تلقی میشد و اگر هم کارکردی داشت، کارکرد آن ارضای میل جنسی و تنوعطلبی مردان اقلیت شیعه و نیز بهبود امنیت و معیشت زنان صیغهای بود.
بهطورکلی، کارکردهای آشکار ازدواج موقت در این دوره بیشتر کارکردهایی فردی برای ارضای میل جنسی و تنوعطلبی مردان و بهبود امنیت و معیشت زنان نیازمند بوده است.
البته از صدر اسلام تا ظهور صفویه این نهاد عمدتا برای جامعه بیکارکرد بوده است، با وجود این، نظم حاکم را نیز به چالش نمیکشانده است.