Abstract:
در تاریخ روابط ایران با روسیه شوروی موضوع امتیاز نفت شمال از جایگاه ویژهای برخوردار است. هنگامی که پنج استان شمالی ایران از قرارداد دارسی مستثنی شد و انگلیسیها امتیاز نفت جنوب را بدون هیچ مشکلی بدست آوردند، از آن زمان روسیه و بعد شوروی نیز در تلاش برای بدست آوردن امتیازات مشابهی در ایران بوده است. بعد از اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم بوسیله متفقین شوروی درصدد کسب امتیاز نفت شمال برآمد . اما با تصویب مجلس شورای ملی ایران مبنی بر عدم واگذاری هرگونه امتیاز نفتی، شورویها،در این هدف ناکام ماندند هرچند مشکلاتی در اوضاع داخلی ایران ایجاد کردند. موضوع درخواست امتیاز نفت شمال به کشمکش بزرگ در روابط ایران و شوروی تبدیل شد. شوروی هرگز راضی نمی شد کشورهای قدرتمند غربی چون آمریکا و انگلستان به بهانه استخراج نفت به مرزهای این کشور نزدیک شوند. دست یابی به نفت شمال ایران قدرت اقتصادی شوروی در بازارهای بین المللی و در رقابت با رقبای غربی را افزایش میداد. ایران نیز با امتیاز نفت شمال، اهداف خاص خودش را دنبال می کرد. دولت ایران که معمولا تحت فشار روسیه و انگلستان بود. دروهله اول سعی می کرد با پیشنهاد واگذاری امتیازنفت شمال به شرکتهای آمریکایی ضمن کاستن از مشکلات اقتصادی خود، از فشار شوروی و انگلستان نیز رهایی یابد. ضمن اینکه کشاندن پایقدرت سوم به ایران می توانست شرایط را برای ایران در رقابتهای بین المللی تعدیل نماید. در نتیجه علیرغم تمایلبه واگذاری امتیاز نفت شمال به شرکتهای آمریکایی و انگلیسی، با درخواست شوروی مخالفت نمود.
Machine summary:
در مقاله زیـر بـه اهداف شوروی از این امتیاز پرداخته شده و اینکه این موضوع چه تاثیری در روابـط ایـران و شـوروی داشته است و اینکه شوروی علیرغم برخورداری از منابع نفتی عظیم چرا در تلاش برای کسـب امتیـاز نفت شمال بود؟ از طرفی چرا شوروی به هیچ وجه حاضر نبود کشـور دیگـری امتیـاز نفـت شـمال را بدست آورد؟ دولت ایران به چه دلیل علاقه مند به واگذاری امتیاز نفت شمال به قدرت سـومی غیـر از انگلستان و شوروی بوده است ؟ این نوشته ضمن پاسخ به سؤالات فوق نگاهی به تاریخچـه و فـراز و فرودهای امتیاز نفت شمال و تأثیر آن بر روابط ایران با شوروی پرداخته است .
دولت ایران به محض اطلاع از موضوع ضمن ارسال یادداشت برای وزیرمختار انگلیس در تهران ، با اشاره به غیرقانونی بودن امتیاز خوشتاریا، یادآور شد که چون انگلستان امتیاز نفت جنوب را در اختیار دارد، چنانچه نسبت به استخراج و بهره برداری از نفت منـاطق شـمال ایـران نیـز اقـدام نمایـد در آن صورت تمامی مناطق نفتی کشور را بطور کلی در انحصار خود خواهد داشت ١٦ و این عمل مخـالف بـا اصل «درگشوده » میباشد که به موجب آن همۀ کشورها باید مجاز به تحصیل چنین امتیازاتی باشند و هیچ کشور نباید منابع نفت کشور دیگر را در انحصار کامل خود در آورد.
قبل از آن اینکه چرا انگلیسیها به رغم اطـلاع از بیاعتبـاری قـرارداد خوشتاریا آن را برای شرکت نفت ایران و انگلیس خریداری نمودند باید یادآور شـد کـه ایـن تصـمیم انگلستان بیشتر از وضع سیاسی بحرانی روسیه شوروی که در پی وقوع انقلاب در آن کشور پیش آمده بود ناشی میشد.