Abstract:
دیدگاه صفات؛ یعنی مجموعهای از رذایل و فضایل، از جمله قدیمیترین و پرنفوذترین دیدگاههای اخلاقی در جهان اسلام است. بهطوریکه اکثر تالیفات اخلاقی مسلمانان، اعم از متقدمان و متاخران، از این منظر به موضوع اخلاق نگریستهاند. حال اگر دیدگاه فوق را بهعنوان چارچوبی نظری برای انجام مطالعات اخلاقی در نظر بگیریم، هدف این مطالعه، معرفی و ارائه مسیری برای انجام مطالعات و پژوهشهای علمی، در قلمرو صفات اخلاقی میباشد. با توجه به این هدف، پرسش عمدة مقاله حاضر عبارت است از: برای انجام مطالعه و تحقیق در حیطه صفات اخلاقی، چه مراحلی ضرورت دارد؟ نتایج بهدستآمده حکایت از این دارد که شش مرحله کلی را میتوان برای انجام مطالعات مربوط به صفات اخلاقی در نظر گرفت. این مراحل، عبارتند از: مفهومپردازی صفات اخلاقی، شناسایی ریشههای صفات اخلاقی، پیامدهای صفات اخلاقی، راهکارهای پیشگیرانه از رذایل اخلاقی، راهکارهای درمانی و راههای رشد و توسعة فضایل اخلاقی. انجام این شش مرحله، مستلزم استفاده از انواع روشای پژوهش مشتمل بر روش سنتی اسلامی (اصول فقه)، روشهای علمی جدید؛ یعنی کمی و کیفی و نیز روش پژوهش فلسفی، بهویژه با رویکرد تحلیل مفهومی میباشد. این مسیر پیشنهادی میتواند به رشد و توسعة پژوهش در قلمرو تربیت اخلاقی کمک نماید.
As a set of vices and virtues, the view of traits is among the oldest and most influential ethical views in the Muslim world, and most of the moral writings of Muslims, including the past and the contemporary writers, have dealt with ethics from this perspective. Now, if we consider the above view as the theoretical framework for doing ethical studies, the purpose of this study is to introduce and present a pathway for scientific studies and research in the field of ethical traits. With this aim in mind, the main question of the present research is: What steps are necessary for study and research in the field of ethical traits? The results indicate that six general steps can be considered for the study of ethical traits. These steps include: conceptualizing ethical traits, identifying the roots of ethical traits, the implications of ethical traits, preventive strategies of moral vices, and therapeutic approaches and ways of developing moral virtues. These six steps require the use of a variety of research methods including the traditional Islamic method (principles of jurisprudence), new quantitative and qualitative scientific methods, as well as philosophical research method, especially the conceptual analysis approach. This proposed path can help to develop research in the field of moral education
Machine summary:
اخلاق، صفات اخلاقی، ارزشهای اخلاقی، تربیت اخلاقی، مدل پژوهش مقدمه اگر اخلاق را عمدتا بهعنوان بایدها و نبایدها و قلمرو ارزشها به حساب آوریم، در این صورت میتوان آن را بهعنوان «ارزششناسی»، بخشی از فلسفه محسوب کرد که در خصوص رفتارها و ویژگیهای خوب و بد، راستیها و کژیها و اساسا چیستی خوبی و بدی و نیز ملاک تشخیص آنها، بحث میکند.
برای مثال، همانطورکه عالمان اخلاقی مسلمان گفتهاند، علم و دانش بهعنوان صفتی پسندیده و یا به تعبیر دیگر، یک فضیلت محسوب میشود (غزالی، 1383، ص 131)؛ اما این صفت میتواند با صفات دیگر، اعم از فضایل و یا حتی رذایل ترکیب شود.
این نتیجهگیری، بهویژه برای درک ارتباط بین تعلیم و تربیت و اخلاق اهمیت و ضرورت دارد؛ چراکه باید در نظر داشت که تربیت تنها وجهی فردی نداشته و به تعبیر دورکیم، امری اجتماعی محسوب میشود (دورکیم، 1376، ص 48).
علاوه بر رویکرد تحلیل مفاهیم، روششناسی سنتی اسلامی؛ یعنی آنچه که تحت عنوان تفسیر قرآن و روشهای آن، همچون اصول فقه، شناخته میشود نیز کاربرد پیدا میکند؛ چرا که به هرحال برای دریافت معنای این مفاهیم در چارچوب جهانبینی اسلامی، باید به سراغ قرآن و سنت رفت.
در مجموع، اگر هدف از مطالعه و بررسی صفات اخلاقی، مفهومپردازی، تشخیص، پیشگیری، درمان و یا رشد و توسعه آنها باشد، تنها نمیتوان به یک نوع روش پژوهشی بسنده کرد؛ بلکه لازم است تمامی روشهای مختلف پژوهشی، اعم از تحلیل مفهومی (مطالعه فلسفی)، روش سنتی اسلامی (تفسیر و اصول فقه)، روشهای کیفی (تحلیل محتوا، مطالعه موردی، بالینی، ساخت نظریه داده مبنا و امثال آن) و روشهای کمی (پیمایشی، تجربی، نیمهتجربی و نظایر آن)، مورد استفاده قرار گیرند.