Abstract:
شهر تاریخی توّج، در پسکرانه شمالی خلیج فارس، در دورهای نسبتا طولانی از شهرهای شناختهشده ایران به شمار میآمدهاست. اوج رونق این شهر در دوره آلبویه بوده، اما پس از آن بهسرعت دچار رکود شدهاست. اکنون نیز از این شهر جز نامی در متون کهن باقی نمانده و حتی ویرانههای آن نیز ناشناخته است. مقاله حاضر علل پیدایی و پویایی این شهر و عوامل زوال آن را بررسی میکند.
این پژوهش، که به روش تحلیل تاریخی مبتنی بر منابع کتابخانهای صورت گرفتهاست، نشان میدهد که دو مولفه اقتصادی، یعنی موقعیت تجاری واسطهای توّج در بنادر خلیج فارس و نواحی مرکزی ایران، و تولید پارچههای کتانی توزی، عوامل اصلی شکوفایی این شهر در عصر آلبویه بودهاند. بررسیها درباره سقوط این شهر نیز دخالت عوامل انسانی را در کنار عوامل طبیعی نشان میدهند. در این باره، منازعات جانشینی عضدالدوله در فارس، حملات مکرر ملوک شبانکاره و قرامطه به کرانهها و پسکرانهها، و تغییر مسیر تجارت دریایی از خلیج فارس به دریای سرخ، بهعنوان یک عامل فرامنطقهای، در زوال توّج مطرحاند. نظر به اینها، تطورات توّج را میتوان مصداق و نمونه بارزی از تاثیر تحولات مسیرهای بازرگانی بر تغییرات سکونتگاههای انسانی در نظر گرفت.
The historical city of Tawwaj, in the northern hinterland of the Persian Gulf, has long been one of Iran's most recognized cities. The boom of this city was during the period of Buyids, but then it quickly deteriorated. There is now nothing left of this town except a name in ancient texts and even the ruins of the city are unknown. This article examines the birth and continuity of this city and its deteriorating factors.<br>
This study, based on a historical analysis and library resources, shows that two economic components, namely the intermediary trading position of Tawwaj between the Persian Gulf ports and the central regions of Iran, and the production of Toozi linen textiles, were the main contributors to the flourishing of this city in the Buyids era. Studies on the city's downfall also reveal the involvement of human factors alongside natural ones. In this regard, the conflicts on succession of Azod al-Dawlah in Fars, the repeated attacks of Shabankara rulers and Qaramata to the coasts and the hinterlands, and the redirection of maritime trade from the Persian Gulf to Red Sea, as a transnational factor, have emerged in the decline of Tawwaj. Based on these, the evolutions of Tawwaj may be considered as a good example for the impact of changes of trade routes on the human habitat arrangements.
Machine summary:
اين پژوهش ، که به روش تحليل تاريخي مبتني بر منابع کتابخانه اي صورت گرفته است ، نشان ميدهد که دو مؤلفۀ اقتصادي، يعني موقعيت تجاري واسطه اي توَّج در بنادر خليج فارس و نواحي مرکزي ايران ، و توليد پارچه هاي کتاني توزي، عوامل اصـلي شـکوفايي اين شهر در عصر آل بويه بوده اند.
در برخي تحقيقات کلي تر نيز به اين شهر توجه شده که از جملۀ آن ها کتاب آثار باستاني شهرها و بنـادر خلـيج فـارس و درياي عمان ، اثر احمد اقتداري، و اطلس تاريخ بنادر و دريانوردي ايران ، تأليف محمدباقر وثوقي و منصور صفت گل ، شايان ذکر هستند.
آنچه بر ضرورت پژوهشي جامع دربارة ظهور و افول اين شهر تاريخي ميافزايد آن اسـت کـه در تحقيقـات جغرافيـاي تاريخي معاصر، تنها به کانون هاي تمدني مشخصي از کرانه ها و پس کرانـه هـاي خلـيج فارس ، همچون سيراف ، با نگاهي قالبي پرداخته شده و مناطقي چون توّج کمتـر مـورد توجه قرار گرفته اند و اين در درک کلي تحولات تاريخي جنوب ايـران نقـص بزرگـي تلقي مي شود.
آنچه اين نظر را تقويت ميکند اينکه در منابع ، از توّج به عنوان منطقه اي بسيار گرم ياد شده و جلوه هاي اين گونۀ آب وهوايي نيز در نوع مصالح معماري و محصولات کشـاورزي مختلفـي کـه منابع ياد کرده اند، بازتاب يافته است (جيهاني، ١١٧؛ ابن حوقـل ، ٥٢؛ مسـتوفي قزوينـي، ١٣٩).