Abstract:
در روزگار صفوی، حکومت و برخی متشرعان بانفوذ، متعصب و قشری موجب طرد و انکار بسیاری از فرقههای تصوف گردیدند و ناگزیر شکل خانقاهی تصوف با محدودیت و گاه ممنوعیت روبرو گشت و بهصورت گرایشهای ذوق مندانه عرفانی و سلوک زاهدانه فرصت بروز یافت. نوشتههای صوفیانه نیز با توجه به چگونگی نشو و ارتقای تصوف و یا قوت و ضعف آن در زمانها و مکانهای مختلف و همچنین میزان توجه و اقبال عامه و خاصه به تصوف و متصوفه، در قوسهای صعودی و نزولی بر یک سامان نبود. میرزا محمد محقق اردبیلی بیدگلی از علما و عرفای سده یازدهم هجری قمری است. اطلاع ما درباره او بسیار اندک است. این مقاله در جهت معرفی مشرب دینی و افکار و آراء عرفانی میرزا محمد بن سلطان محمد اردبیلی ـ معروف و متخلص به محقّق اردبیلی بیدگلی ـ عالم، شاعر و عارف شیعی سدة یازدهم هجری است؛ در مجال کوشیدهایم تا اطلاعاتی نادر و البته نو را از خلال نوشتههای وی برکشیم و ـ هرچند مختصر ـ به بوته نقد نیز بگذاریم و چهره دینی و مذهبی وی را با چهره عارفانهاش بسنجیم. بنای ما در این پژوهش بر آثار خطی و چاپی موجود در کتابخانههای مدرسه سلطانی کاشان، آیتالله مرعشی و دانشگاه تهران است.
In safavih era ،religious scientists – as deputies of expected Imam
– got supernatural power and influence. They with sages that
habitually had also Compilations on some lawful science ،had
tendency whit mysticism. At the same era ،historical antecedent of
Kashan in Shiite religion ،was Caused special attention of Safavih
governors to this city: Scientific and Literary societies promoted and
attracted speakers and poets from around of country.
By promoting Shiite in ninth century ،the number of Sufis dynasty
were being added. Sufi safavieh and Nematollahieh dynasty and
Noorbakhshieh sect were been effective factors of Shiite promotion.
This essay is for introduction of thoughts and works Mohammad
– Ibn Soltan Mohammad Aradabili – Known and pen name to
Mohaghegh Shiite scientist and mystic of A.H eleventh century. He is
follower Ghazi Asad Ghohpaee and attributed to Noorbakhshieh sect.
By witness of his works ،his religious face has priority than other faces
and his thought domination is on divine law and maintenance and
observance of rules: However ،meanwhile expressing pure religious
debates ،he doesn‘t neglect mentioning principles and rules of Sufism.
His Sufism rarely has a tendency with taste and composes quatrain
almost attractive. Compiler ،Sometime ،resort to philosophical terms
for proving his opinions but there isn‘t special philosophical method.
Machine summary:
تربیت عارفانه نزد محقّق اردبیلی بیدگلی (عالم و عارف و شاعر شیعی سدة 11) محسن مؤمن چکیده در روزگار صفوی، حکومت و برخی متشرعان بانفوذ، متعصب و قشری موجب طرد و انکار بسیاری از فرقههای تصوف گردیدند و ناگزیر شکل خانقاهی تصوف با محدودیت و گاه ممنوعیت روبرو گشت و بهصورت گرایشهای ذوق مندانه عرفانی و سلوک زاهدانه فرصت بروز یافت.
در کتاب ریاض العارفین، این چهره نمودی پررنگتر مییابد و علت تألیف این کتاب نیز خود گویای این گفته است؛ سائلی ـ که هویت وی بر ما معلوم نشد ـ از وی میخواهد تا «امور متعلّقه به اِحکام احکام دین مبین و احوال مستلزمۀ سعادت هدایت سالکان طریق، بر سبیل سدّۀ تأسی و اتباع سیّد البشر» (محقق، 1395: 112) در تألیفی که مشتمل باشد بر بعضی از احکام اصول و فروع شریعت بازگوید و در خلال آن «برخی از احوال وقوف بر فنون طریقت که رعایت آن موجب استقامت بر جادۀ طاعات و استخلاص از عقوبت وقوع در عقبات منهیات است» برشمارد.
ازاینرو مطالعه شعر و عرفان و کیفیت سلوک عرفانی محقق اردبیلی بیدگلی نیز مستلزم شناخت اوضاع فرهنگی و تاریخی و دینی و سیاسی حاکم بر روزگار و جامعهای است که او در آن بالیده است؛ یعنی عهد صفوی.
2- مصادیق ثوابجویی و آخرت طلبی در خلال مطالب کتاب است که برای شاهد نمونههایی ذکر میشود: 1-2- وی در سبب نگارش کتاب ـ چنانکه گفتیم ـ تصریح میکند: «تألیفی که مشتمل باشد بر بعضی از احکام اصول و فروع شریعت که مدار صحت بدایات و مرجع قبول عبادات است و برخی از احوال وقوف بر فنون طریقت که رعایت آن موجب استقامت بر جادۀ طاعات و استخلاص از عقوبت وقوع در عقبات منهیّات است.