Abstract:
یکی از کارهای بزرگی که اردشیر بابکان (۲۲۴–۲۴۰ م) بنیانگذار شاهنشاهی ساسانی انجام داد، این بود که با وضع قوانین و ایجاد سازمان اداری تازهای برای کشور، دولت خود را بر شالودههای استواری بنیان نهاد. پیش از ساسانیان، جامعهٔ ایرانی به سه طبقه تقسیم میشد، امّا اردشیر طبقهٔ دیگری به آن افزود که کار آنها ادارهٔ امور اداری کشور بود. این طبقه، دبیران یا نویسندگان بودند و «کارمندان دولت» هم نامیده میشدند و در طبقهٔ سوم جامعهٔ ساسانی قرار میگرفتند. رئیس این طبقه «ایران دبیربد» یا «دبیران مهشت» نامیده میشد که دارای قدرت اداری زیادی بود و گهگاه حتی در امور سیاسی نیز دخالت میکرد. بزرگترین هنری که طبقهٔ دبیران را از دیگر طبقات ممتاز میکرد و آنها را در راس کارهای دولت قرار میداد، آگاهیها و دانش و ورزیدگی آنها در نویسندگی بود چون دبیران تنها کسانی بودند که دربارهٔ امور مختلف خواندن و نوشتن میدانستند و برای آموختن نکات لازم و رسیدن به این مقام باید مراحل مختلفی را طی میکردند و در «دبیرستان»، درسهایی ویژه میآموختند تا در نظام گسترده و منسجم اداری آن روزگار، در کنار سایر صاحبمنصبان به شاهنشاهی ساسانی و سرزمین خود خدمت کنند. در این جستار، کوشش خواهد شد با استفاده از منابع تاریخی و پژوهشهای تازه، به بررسی طبقات گوناگون دبیران و وظایف و مسئولیتهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که هر یک از آنها در سازمان اداری دورهٔ ساسانیان بر عهده داشتهاند، پرداخته شود.
Machine summary:
بزرگترین هنری که طبقهٔ دبیران را از دیگر طبقات ممتاز میکرد و آنها را در رأس کارهای دولت قرار میداد، آگاهیها و دانش و ورزیدگی آنها در نویسندگی بود چون دبیران تنها کسانی بودند که دربارهٔ امور مختلف خواندن و نوشتن میدانستند و برای آموختن نکات لازم و رسیدن به این مقام باید مراحل مختلفی را طی میکردند و در «دبیرستان»، درسهایی ویژه میآموختند تا در نظام گسترده و منسجم اداری آن روزگار، در کنار سایر صاحبمنصبان به شاهنشاهی ساسانی و سرزمین خود خدمت کنند.
از بین پژوهشهایی که تاکنون دربارهٔ طبقات دورهٔ ساسانی و نظام اداری آن روزگار انجام شدهاست، گذشته از پارهای اشارههای پراکنده به طبقهٔ دبیران در برخی از کتابهایی که دربارهٔ تاریخ ساسانیان و طبقات و مناصب مختلف آنها نوشته شدهاند، احمد تفضلی در کتاب جامعهٔ ساسانی، محمد محمدی ملایری در کتاب تاریخ و فرهنگ ایران و مریم مرادی و محمدتقی ایمانپور در مقالهٔ «منصب دبیری در دورهٔ ساسانیان» بهشکل گستردهای به این طبقهٔ مهم و تأثیرگذار و کارکردهایشان در نظام اداری ساسانیان پرداختهاند در دورهٔ ساسانیان، کاتبان و دبیران بر اساس وظایف ویژهای که برعهده داشتند در زمینههای گوناگون فعالیت میکردند و به چند گروه تقسیم میشدند در نامهٔ تنسر، از هفت گروه کارگزار دولت ساسانی یاد شده که از میان آنها چهار گروه نخست، گروههای گوناگون دبیران هستند که عبارتند از کُتّاب رسایل، کُتّاب محاسبات، کُتّاب اقضیه، سجلّات، شروط و کُتّاب سیَر، که البته پزشکان، شاعران و منجمان نیز در این طبقه قرار میگرفتند.