Abstract:
واژه «عقل» و مشتقات آن در نهج البلاغه در موارد متعدد به کار رفته است. امام علی(ع) بسیار به بهرهگیری از عقل و تعقل در امور مختلف توصیه میکند. هرچند امام در صدد ارائه آثار به کار گیری عقل نبوده است، اما از بررسی موارد استعمال این واژه و مشتقاتش، میتوان به آثار آن از دیدگاه امام علی(ع) پی برد. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی، به استخراج آثار مثبت به کار گیری عقل میپردازد و این آثار را در چهار دسته ارائه مینماید: 1) در ارتباط انسان با خدا؛ یعنی موهبتهای الهی، و ثمراتی که به واسطه تعقل درباره خداوند و دستوراتش نصیب انسان میشود. 2) در ارتباط انسان با خود؛ یعنی مواردی که باعث بهرهمندی از زندگی دنیا و آماده شدن برای آخرت میشود. 3) در ارتباط انسان با دیگران؛ یعنی مواردی که باعث تعامل بهتر در زندگی اجتماعی میشود. 4) در ارتباط انسان با طبیعت و جهان؛ یعنی مواردی که باعث تعامل بهتر با طبیعت و جهان میشود. برخی از این آثار، به صورت مستقیم در نهج البلاغه بیان و برخی دیگر به صورت غیرمستقیم و از فحوای کلام امام استخراج شدهاند.
Machine summary:
با بررسي موارد استعمال اين واژه و مشتقاتش ، پي ميبريم امام آثار ارزشمندي براي بـه کار گيري عقل در نظر گرفته است که در زمينه هاي مختلف در زندگي انسان نمود مييابنـد، البته در بسياري موارد به صورت مستقيم به آنها پرداخته نشده است .
از ايـن رو، ايـن نوشـتار در صدد پاسخ گويي به اين سؤال است که از ديدگاه امام علي(ع ) در نهج البلاغه ، به کـار گيـري عقل توسط انسان در زندگي فردي و اجتماعي، در ارتباط او با خدا، خود، ديگران و طبيعـت 1 چه آثار مادي و معنوي در پي دارد.
عقل به معناي حبس کـردن در ايـن مـوارد در نهج البلاغه به کار رفته است : «َفمَنِ اسْتَطَاعَ عِنْدَ ذَِلکَ أَنَْ يعْتَقِـلَ َ نفْسَـهُ عَلَـي الَّلـهِ َ فلْيَفْعَـلْ » (خطبه ١٥٦)؛ «پس در آن هنگام هرکه بتواند خود را پابند دسـتورات خداونـد بـزرگ کنـد، چنين کند»، «حََّتيَ يظُنَّ الظَّانُّ أَنَّ الدُّْنيَا مَعْقُوَلۀٌ عَلَيَ بنِي أُمََّيۀَ» (خطبه ٨٧)؛ «تا جايي کـه برخـي گمان کنند که همواره دنيا چون شتري پايبسته در بند خاندان اميه خواهد بود» و «وَ اعْقِلُوهَـا عَلَي أَْنفُسِکُم ْ» (خطبه ١٢١)؛ «و براي هميشه در دل نگـاه داريـد».
انسانها در نهج البلاغه بسيار به بهره گيري از عقل خود و تعقـل در امـور مختلـف توصـيه ميشوند و براي آن آثار مثبتي معرفي شده است .