Abstract:
این پژوهش در نظر دارد به به روش توصیفی و تحلیل تاریخی، به تبارشناسی اصطلاح رایج «صدر الاسلام» و چرایی و چگونگی کاربرد آن در ادبیات تاریخنگاریِ یکصد سال اخیر بپردازد. کاربرد این اصطلاح و اصطلاحهای مشابهی چون «الصدر الاول»، «الصدر الاول للاسلام» یا «الصدر الاول فی الاسلام» پیشینة درازی در کتابهای تاریخ، تراجم، رجال و حتّی دانش فقه و کلام دارد. منظور از این اصطلاحات، غالباً بازة زمانی دوران بعثت تا عصر تابعین(=دوران پیامبر تا عصر امویان) یا عصر بعثت تا دوره اَتباع تابعین(=دوران بعثت تا عصر اول خلافت عباسی) است. بررسی ها نشان می دهد که در گذشته، از این اصطلاح جز یک یا دو مورد، در «عنوان» هیچ کتاب و رساله ای استفاده نشده و رواج آن در نامگذاری کتابها، رساله ها و مقالاتِ انگلیسی، فارسی و عربی، به بیش از یک قرنِ و نیم اخیر نمی رسد. این اصطلاح به رغم فراوانیاش در آثار جدید، دارای ابهام و گاه تعارض است و در هیچ اثرِ پژوهشی، توضیحی در بارة معنیِ آن داده نشده است. به نظر می رسد، مطالعه و بررسی کاربردهایِ مشهور این اصطلاح در متون قدیم، کمک شایانی به رفعِ ابهام و تقارض خواهد کرد و دستاورد مهم این تحقیق، ارائة شناسنامه ای نسبتا روشن از یک اصطلاح و پیشگیری از خطاهای رایج در عنوانگذاری کتابها، پایان نامه، مقالات و رساله های علمی خواهد بود.
This study aimed to analyze the etymology of the popular term ‘صدر الاسلام’ (early Islam) and explore the why and how of its uses in the historiography literature in the last century by using a descriptive and historical analysis method. This term and other similar terms such as ‘الصدر الاول’ (early period), ‘الصدر الاول للاسلام’ (early period of Islam), and ‘الصدر الاول فی الاسلام’ (early period in Islam) have been widely used in the historical books, translations, scholarly works, and even in Kalām (Islamic scholastic theology) and Fiqh (Islamic jurisprudence), which all refer to the period from the prophet Muhammad’s era to Tabi’in era (the period from the prophet Muhammad’s era to the Umayyad era) or the period from the prophet Muhammad’s era to the Tabi’ al-Tabi’in era (the period from the prophet Muhammad’s era to the first period of the Abbasid era). The results of the analysis revealed that traditionally the term صدر الاسلام was not used in the titles of any book or treatise except in one or two cases, and it has been used in the titles of books, treatises, and articles in English, Persian, and Arabic during the last one hundred years only. Despite its frequent use, the term is ambiguous and controversial, which has not been defined in any scholarly work so far. The analysis of the uses of this term in the historical texts proved effective in the clarification of this term. And the main finding of this study was to present a clear definition of this term and give some insight into the common misconceptions in the use of this term in the titles of scientific books, theses, and articles.
Machine summary:
تبارشناسی «صدر اسلام» در تاریخنگاری معاصر در ادامه، معلوم خواهد شد این اصطلاح در متن ادبیات اسلامی ﭘﻴﺸﻴﻨﮥ درازی دارد و فراوانی کاربرد آن به سده نخست قمری نیز میرسد؛ اما تا صدوپنجاه سال اخیر کمتر اثری میتوان یافت که چنین اصطلاحی در نام آن دیده شود.
آشفتگی در کاربرد اصطلاح: افزون بر اینها، در عنوانهای برخی از نوشتههای فارسیزبان، خطاهای فاحشی دیده میشود؛ برای مثال، در کتابِ تاریخ تحلیلی صدر اسلام: قبل از تولد پیامبر اسلام(ص) تا شهادت امامحسین(ع) نوﺷﺘﮥ عینالله ارشادی (1378ش) و در کتاب تاریخ تحلیلی صدر اسلام (از عصر جاهلیت تا سال چهلم هجری) نوﺷﺘﮥ حسن قریشیکرین و حمید اشرفیخیرآبادی (1395ش)، عصر جاهلیت و دوران پیش از ولادت رسول خدا(ص) نیز بخشی از صدر اسلام شمرده شده است که میتواند در تشامح و کمتوجهی نویسندگان ریشه داشته باشد.
صدر اسلام به معنی عصر پیامبر(ص) (11تا13ق/608تا610م): این مفهوم از صدر اسلام تا جایی که بررسی شد، به طور معمول در منابع فقهی و فقهالحدیثی یافت میشود؛ چنانکه بیشتر و پیش از دیگر دانشوران جهان اسلام، در میان مُحدِّثان و فقیهانِ سدﮤ نخست و دوم قمری دیده میشود.
صدر اسلام به معنی عصر پیامبر(ص) و صحابه نخستین در برابر دوران بنیامیه (13تا 41ق/610تا661م): چنانکه اشاره شد، این مفهوم در آثار بسیاری از نویسندگان معاصر عرب دیده میشود.