Abstract:
اندیشمندان اسلامی با برهانهای متعددی به شناخت حقتعالی میپردازند. در این میان، آیات و روایاتی بر این براهین دلالت میکنند. از جمله احادیثی که بر اثبات وجود واجبتعالی گواهی میدهد، روایت «اعرفوا الله بالله» است. اگرچه صحت سندی این روایت قابل خدشه است؛ اما بر اساس قرائن، متن آن همچنان مورد پذیرش است و میتوان به آن اعتماد کرد و در عین حال وجود احادیث و ادعیۀ هممضمون بر استواری دوچندان آن میافزاید. افزون بر این، از دیرباز متکلمان، فلاسفه و عرفای شیعه به این حدیث توجه نموده و برای راههای مختلف خداشناسی از آن بهره گرفتهاند. بهطور کلی با تأمل در تبیینهای اندیشمندان، دیدگاههای آنان را در چندین محور میتوان دستهبندی کرد که عبارتند از: شناخت خدا از راه زدودن صفات نقص مخلوقات؛ شناخت حصولی خداوند؛ شناخت به واسطۀ راههای سامانیافته از جانب خدا؛ شناخت خدا در پرتو قرب الهی؛ شناخت خدا به واسطۀ حقیقت وجودی مخلوقات؛ شناخت حضوری خدا پس از گذر از حقیقت وجودی مخلوقات؛ شناخت خدا مبتنی بر برهان صدیقین. در این میان، سه دیدگاه پایانی با توجه به لایههای معنایی حدیث و وجود برخی شواهد روایی و عقلی، دقیقتر هستند. هرچند با در نظر گرفتن قرائن متنی حدیث و استظهارات عرفی، دیدگاه ناظر به شناخت خدا مبتنی بر برهان صدیقین، با توجه به تقریر «وجود واجب بهعنوان نخستین مسئله فلسفه» صحیحتر است. تطبیق روایت با برهان لمّی نیز در مرتبۀ نازلتر از تقریر فوق قرار دارد که نحوۀ شناخت خدا با خدا را تبیین میکند.
Machine summary:
حال پرسش آن است که برای شناخت حضرت حق از کجا باید شروع کرد؟ با دیدن آیات الهی به وجودش ایمان آورد یا با شناخت نفس خویش خدا را بشناسیم؟ یا راه دیگری وجود دارد؟ در این میان، برخی از اندیشمندان شیعه با استفاده از حدیث «اعرفوا الله بالله» به این پرسشها پاسخ دادهاند.
دیدگاه اول: شناخت خدا از راه زدودن صفات نقص مخلوقات کلینی در شرح حدیث نقل شده از امام صادق( چنین مینویسد: معنای سخن حضرت که فرمود «اعرفوا اللَّه باللَّه» این است که پروردگار، شخصها و نورها و جوهرها و اعیان را آفرید.
در برخی روایات نیز بر شناخت خدا از طریق مخلوقات آفاقی و انفسی و براهین «إنّی» آفاقی و انفسی اشاره شده است؛ مانند این سخن امام صادق( از پدرشان که فرمودند: «وَ إِنَّمَا عَرَّفَ اللهُ جَلَّ وَ عَزَّ نَفْسَهُ إِلَى خَلْقِهِ بِالْكَلَامِ وَ الدَّلَالاتِ عَلَیهِ وَ الْأَعْلَامِ»؛ خداوند متعال خود را با سخن و نشانهها و راهنماها به بندگانش معرفى كرده است (کلینی، الکافی، 1407: 8/148).
با اینکه روایت «اعرفوا الله بالله» و احادیث هممضمون آن، بر شناخت خدا بدون بهرهگیری از مخلوقات اشاره دارد و تطبیق آن با رهیافت حصولی دور از ذهن است؛ با این حال، چنین دیدگاهی با توجه به مراتب مختلف معنایی احادیث و وجود برخی شواهد روایی و عقلی بهطور کلی قابل رد نیست.
Associate Professor, Qom University, Department of Quran and Hadith (molaeiniya@gmail.