Abstract:
ابن صفار (حدود 370- 426ﻫ) منجم و ریاضیدان مسلمان اندلسی (اسپانیایی) آثار چندی در علم نجوم تألیف کرده است. مشهورترین اثر او کتاب العمل بالاسطرلاب و ذکر آلاته واجزائه است که در این پژوهش معرفی، بررسی و برخی نوآوریهای آن عرضه خواهد شد. همچنین ساعتی آفتابی به نام «بلاطة» از این منجم برجای مانده که قدیمترین ساعت آفتابی در اندلس است. توجه این نجومدان اندلسی به زیج خوارزمی(د 235ﻫ) که خود متأثر از زیج سندهند بودهو نیز جغرافیای بطلمیوس نشان از اتکا و اعتنای او به علوم ایرانی، هندی و یونانی دارد. توجه به این نکات البته به معنای نادیدن تأثیرپذیری او از استادش، ابوالقاسم مسلمة بن احمدمجریطی (د 398ﻫ) نیست. افزون بر اینها، تعیین قبله قرطبه با مقدار 30 درجه جنوب شرقی و یافتن مسافت و جهت تا مکه در این اثر حاکی از اهتمام او به موضوع قبلهیابی است. نویسندگان نوشتار پیش رو با تمرکز بر کتاب العمل بالاسطرلاب و نیز ساعت آفتابی «بلاطة» به بحث درباره نقش ابنصفار در نجوم پرداخته و به مبحث قبلهیابی و تعیین وقت نیمروز در اندلس هم اشاراتی کردهاند.
Ibn Saffar(370-426 AH), was an Andalusian Muslim astronomer and mathematician who authored several works on astronomy and also constructed the oldest-Sundial of Andalusia called Balata To determine the time of prayer in noon and possibly afternoon. Since the Qibla is one of the sacred symbols of Islam, which has been at the center of Muslim attention for the centuries, finding the Qibla was especially important for this Muslim scholar. The question is how and in what way the qibla and the distance between Andalusia and Mecca have been obtained in the most famous work of Ibn Saffar, the Kitab al-‘amal bi-l-asturlab and also what were the characteristics of his “Balata” sundial? To study this subject, it is necessary to know the mathematical methods in finding the Qibla as well as the sundials.The authors of the present paper focus on Kitab al-‘amal bi-l-asturlab and also Balata sundial discuss about Ibn Saffar's role in the Andalusian astronomy and finding Qibla direction and determination of noon time there and based on the newly found chapters of her treatise, it has been concluded that he set the Cordoba qibla in the southeast direction and at an angle of 30 degrees to the rising sun during the winter solstice. The influence of this Astronomer from his master, “Maslama al‐Majriti” (398 AH) and his attention to Kharazim's zij, which was influenced by Zij al-Sindhind and as well as Ptolemy's Geography indicates his reliance on Iranian, Indian and Greek sciences.
Machine summary:
نويسندگان نوشتار پيش رو با تمرکز بر کتاب العمل بالاسط رلاب و نيز ساعت آفتابي »بلاطة « به بحث درباره نقش ابن صفار در نجوم پرداخته و به مبحث قبله يابي و تعيين وقت نيم روز در اندلس هم اشاراتي کردهاند.
34 پرسش هاي اين پژوهش اين هاست : چرا کتاب ابن صفار برخلاف بسياري ديگر از کتب اسط رلاب، در اندلس با اقبال عام مواجه گشته است ؟ قبله قرطبه و فاصله آنجا تا مکه در اين کتاب چگونه و با چه روشي به دست آمدهاست ؟ و ساعت آفتابي بلاطة داراي چه ُ ٣١.
ويژگيهايي است ؟ کتاب العمل بالاسطرلاب ابن صاعد )٤٢٠-٤٦٢ه( رياضيدان و منجم اندلسي کتاب العمل بالاسط رلاب ابن صفار را يکي از بهترين رسالات نگاشته شده تا آن زمان دانسته که متني روشن ، ساده و قابل فهم دارد؛٣٥ او هم چنين مينويسد که ابن صفار کتابي مشتمل بر مجموعه اي از جداول نجومي ، طبق روش سندهند، به نام زيج مختصر نوشته ٣٦ که فقط هفت بخش از آن از طريق يک 37 ترجمه کهن عبري )موجود در کتابخانه پاريس (، به دست ما رسيدهاست .
افزون بر اين ها ابن صفار در باب تعيين طول و عرض جغرافيايي شهرها به جغرافياي بط لميوس اشاره کرده که اين نشان توجه منجمان اندلس به آثار ديگري جز سندهند است .
روش ابن صفار در قبله يابي و يافتن جهت و کوتاه ترين مسافت بين دو مکان تا نيمه سده دوم هجري، هنوز روشهاي رياضياتي و دادههاي جغرافيايي در محاسبه قبله به کار گرفته نشده بود، اما از آن پس به تدريج اوضاع تغيير کرد و نه تنها مختصات جغرافياي بط لميوس در اختيار مسلمانان قرار گرفت ، بلکه روشهايي با استفاده از مؤلفه هاي طول و عرض براي قبله شناسايي شد.