Abstract:
مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه کتابی است با مضمونی عرفانی و اخلاقی که برای اولین بار توسط سید بن طاووس معرفی شده است. نویسنده این کتاب هیچگاه مشخص نبوده و از آنجاییکه تمامی بابهای صدگانه آن با عبارت «قال الصادق۷» آغاز میشود، از جمله آثار منسوب به امامان: به شمار میآید. تاکنون داوریهای مختلفی درباره درستی یا نادرستی این انتساب مطرحشده است. داوریهای صورت گرفته در طول تاریخ درباره نگارنده این کتاب را میتوان منحصر در هشت شخصیت دانست که عبارتاند از: هشام بن حکم، فضیل عیاض، شقیق بلخی، سلیمان صهرشتی، ابوالقاسم قشیری، ابوالحسن شاذلی، شهید ثانی و عارفی مربوط به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم از صوفیه خراسان. یافتههای تحلیلی این پژوهش با موضوع نسخهشناسی کتاب و تحلیل متنی درباره محتوای کتاب و بررسیهای تطبیقی با سایر متون عرفانی و تاریخی نشان میدهد که هر کدام از این نظریهها دارای کاستیهایی هستند. این یافتهها نشان میدهد که نویسنده مصباح اولاً یک عارف صوفی است؛ ثانیاً وی یک سنیمذهب است که وجود قراین متنی و عدم وجود دلیلی بر شیعه بودن وی آن را به اثبات میرساند. همچنین قول برگزیده در تحقیق حاضر آن است که نویسنده مصباح الشریعه صوفی سنی مذهبی است که به بازه زمانی دهههای پایانی قرن چهارم تا دهههای پایانی قرن پنجم تعلق دارد. نظریه برگزیده مبتنی بر تحلیل نسخ خطی و تحلیلهای تاریخی و سبکشناسی آثار و اصطلاحات صوفیه است. این مقاله در حد توان، ابداع احتمالی نو را در میان آورده است.
Machine summary:
داوریهای صورت گرفته در طول تاریخ درباره نگارنده این کتاب را میتوان منحصر در هشت شخصیت دانست که عبارتاند از: هشام بن حکم، فضیل عیاض، شقیق بلخی، سلیمان صهرشتی، ابوالقاسم قشیری، ابوالحسن شاذلی، شهید ثانی و عارفی مربوط به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم از صوفیه خراسان.
4 استناد به باب «معرفة الائمه» برای اثبات شیعی بودن نویسنده مصباح و یا اثبات آنکه این کتاب برای ایجاد آشتی میان تشیع و تصوف نگاشته شده و همچنین استناد به برخی از بخشهای این باب، همچون لفظ «اهل الکتابین» برای بیان فضای فکری نویسنده کتاب، از این جمله است.
انتساب به شاذلی اینکه به چه دلیلی مصباح الشریعه را به شاذلی منتسب کردهاند، روشن نیست؛ اما با توجه به آنچه در بررسی استناد محتوای مصباح در باب صدم، یعنی «باب العبودیة» بیان کردیم، جمله معروف «العبودیة جوهرة کنهها الربوبیة» در برخی نقلها از ابوالحسن شاذلی وارد شده است؛ 1 اگر چه در برخی نقلهای دیگری نیز این جمله از ابوبکر واسطی (م۳۲۰ق) نقلشده است.
1 دلیل چهارم، با اثبات تعلق مصباح به صوفیه، میتوان چنین احتمالی را مطرح کرد از آنجا که تصوف تا قرون منتهی به قرن هفتم (زمان اولین یادکرد از مصباح الشریعه، در سال ۶۵۱ توسط سید بن طاووس)، در میان اهل سنت رواج داشته و تصوف شیعی هنوز شکل نگرفته، پس صاحب مصباح الشریعه نیز دارای مذهب سنی است؛ چرا که در این قرون صوفی شیعی وجود نداشته است.