Abstract:
بحث اوصاف الهی و چگونگی تعریف، توصیف و تبیین آن ها از مسایل بسیار مهم و اساسی کلام و فلسفه در طی تاریخ اندیشه بشری بوده است. از جمله صفات الهی که در معرض مناقشات فراوان علمی قرار داشته، صفت علم و اراده و رابطه بین آن ها است. آیا علم از اراده بر می خیزد؟ و یا اینکه اراده مسبوق به علم و تابع آن است؟ به عبارت دیگر آیا فعل فاعل مختار بلافاصله پس از تعقل صرف به وجود می آید و تنها معلول آن است یا این که برای تحقق یک فعل تعلق اراده بر آن کافی بوده و هیچ ضرورتی برای دخالت عقل وجود ندارد. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی عقل و اراده و نسبت بین آن دو از منظر شیخ الرییس ابوعلی سینا و رنه دکارت بررسی شده است. مطابق نظر ابن سینا عقل مقدم بر اراده بوده و اصل ضرورت علی و معلولی بر همه اتفاقات حاکم است و از نظر او نظام خلقت احسن و اتقن است. ولی دکارت برخلاف ابن سینا اراده را بر عقل - هم در انسان و هم در خداوند- مقدم می دارد. از نظر دکارت خداوند هم خالق وجودات است و هم جاعل ماهیات. لذا از نظر وی حتی حقایق ازلی نیز به اراده خداوند متکی هستند.
Machine summary:
دکارت با اصالتی که برای اراده نسبت به علم و عقل -هم در افعال الهی و هم در افعال انسانی- قائل شده درنظام آفرینش نه تنها وجودات اشیا را تابع ارادۀ الهی میداند بلکه ماهیت آن ها را نیز برگرفته از همین اراده دانسته و حتی معتقد است حقایق ازلی از همین اراده سرچشمه گرفته و اگر خداوند با ارادۀ خود آن ها را به گونه ای دیگر رقم بزند، تحقق آن ها به همان گونه خواهند بود(دکارت ، ١٣٧١، ص ٦٩؛ کاپلستون ، ص ١٧٩).
پس این نظام تحقق مییابد، زیرا واجب بودن معقول اضافه شده و همۀ پدیده هایی که متعلق علم واجب قرار 25 عقل و اراده الهی و نسبت بین آن دو از نظر ابن سینا و دکارت ٢٥ __________________________________________________________________________________________ 25 میگیرند، همۀ جهات پیدایش آن ها از مبدأشان ، در نزد مبدأشان ، خیرند و با ذات واجب ، منافی نیستند و نتیجه و تابعی از خیریت ذات و کمالات مبدأ هستند که معشوق بالذاتند(همو، ١٣٧٧، ص ١٨٤ و ١٨٥).
حال ممکن است این تصدیق یک حکم عقلائی و بر اساس مصلحتی عقلی باشد که فرد در این فعل برای خود مییابد، که در این صورت شوق حاصل از این تصدیق شدت یافته و بر دیگر گرایش ها و امیال او غلبه مییابد و در نتیجه ارادۀ انسانی و عقلانی شکل میگیرد؛ و گاهی ممکن است این تصدیق به فایده به دنبال تخیل منفعت یا لذتی در فعل ، مطابق با اشتیاق قوۀ شهویه یا 29 عقل و اراده الهی و نسبت بین آن دو از نظر ابن سینا و دکارت ٢٩ __________________________________________________________________________________________ 29 انزجار قوه غضبیه صورت پذیرد، که در این صورت با شدت یافتن این شوق ، اراده ای حیوانی برای انسان پدید میآید.