Abstract:
سفرنامهنویسی در عرصة ادب فارسی سابقة کهنی دارد که به دو شکل منظوم و منثور است. در سفرنامه، نویسنده به شرح آنچه در سفر دیده، شنیده و روی داده، میپردازد. در این پژوهش سه سفرنامة «سفینة سلیمان، سفرنامة میرزا فتاحخان و حاج سیاح» به عنوان سه سفرنامة سیاسی- سیاحتی ایرانی انتخاب شده که هدف، بررسی مسائل سیاسی منعکس شده در سفرنامهها با تکیه بر دوران صفویه و قاجار است؛ از اینرو این پژوهش در پی یافتن این پرسش است که چه مسائل سیاسی در سفرنامههای دو دورة مختلف تاریخی بازتاب یافته است. این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی انجام شده و نتایج نشان داد که دو سفرنامة سفینه سلیمانی و میرزا فتاح خان، سفرنامههایی سفارشی- سیاسی هستند که حکومت وقت را در اوج اقتدار و شکوه نشان داده در حالیکه سفرنامة حاج سیاح که سفرنامهای سیاحتی- سیاسی است، شاهان قاجار را بیکفایت، نالایق، ستمگر و تجملگرا به تصویر کشیده است. در دو سفرنامة محمد ربیع و فتاح خان روابط سیاسی ایران با سایر کشورها، در سایة روابط دوستانه بوده که به هیچ عنوان جنبة استعماری نداشت؛ اما حاج سیاح تمام تعاملات سیاسی ایران با کشورهای قدرتمند را راهی برای استعمار مردم ایران دانسته است. در این میان به مباحثی چون قراردادهای سیاسی، ترورها، پناهندگی سیاسی، شیوههای ادارة حکومت و ... نیز به عنوان بخشی از مسائل سیاسی در سفرنامههای اشاره شده است.
Travel writing in the field of Persian literature has an ancient history that is both poetic and prose. In the travelogue, the
author describes what he saw, heard and happened on the trip. In this study, three travelogues "Safina Solomon, Mirza
Fattah Khan and Haj Sayyah's travelogue" have been selected as three Iranian political-tourism travelogues. Therefore, this
research seeks to find out what political issues are reflected in the travelogues of two different historical periods. This article
is done in a descriptive-analytical way and the results show that the two travelogues of Safina Soleimani and Mirza Fattah
Khan are custom-political travelogues that showed the government of the time at the height of its authority and glory, while
the travelogue of Haj Sayyah is a travelogue. It is tourist-political, depicting the Qajar kings as incompetent, incompetent,
oppressive and luxurious. During the two trips of Mohammad Rabi and Fattah Khan, Iran's political relations with other
countries were in the shadow of friendly relations, which were not colonial in any way, but Haj Sayyah considered all
Iranian political interactions with powerful countries as a way to colonize the Iranian people. In the meantime, issues such as
political agreements, assassinations, political asylum, government administration practices, etc. have been mentioned as part
of the political issues in the travelogues.
Machine summary:
اين مقاله با روش توصيفي – تحليلي انجام شده و نتايج نشان داد که دو سفرنامۀ سفينه سليماني و ميرزا فتاح خان ، سفرنامه هايي سفارشي- سياسي هستند که حکومت وقت را در اوج اقتدار و شکوه نشان داده در حاليکه سفرنامۀ حاج سياح که سفرنامه اي سياحتي- سياسي است ، شاهان قاجار را بيکفايت ، نالايق ، ستمگر و تجملگرا به تصوير کشيده است .
در دو سفرنامۀ محمد ربيع و فتاح خان روابط سياسي ايران با ساير کشورها، در سايۀ روابط دوستانه بوده که به هيچ عنوان جنبۀ استعماري نداشت ؛ اما حاج سياح تمام تعاملات سياسي ايران با کشورهاي قدرتمند را راهي براي استعمار مردم ايران دانسته است .
در اين ميان سفرنامۀ حاج سياح با وجود آنکه بيشتر در مورد مطالب سياسي و تحولات اجتماعي در بستر تاريخي دوران قاجار است ، اما سفرنامه اي سفارشي و يا سياسي صرف نيست ؛ زيرا اين شخصيت براي سياحت به سفرهاي متعدد رفته که برخي از آن ها به واسطۀ جبر سياسي دولتمردان بوده است .
در دوران قاجار که سفرنامۀ ميرزا فتاح خان در اين محدودٔە تاريخي نگارش يافته ، دو دولت روس و انگليس ، قدرتمندترين دول جهان بودند که بر سر استعمار کشورهاي شرقي به خصوص ايران و هند که گنجينه هاي مادي بسياري براي آن ها محسوب ميشدند، همواره در کشمکش و جدال بسر ميبردند.
حاج سياح در سفرنامۀ خود به اين مطلب اشاره ميکند که پس از سقوط حکومت زنديه ، زماني که لطفعلي خان زند از پايتخت گريخت و به کرمان پناهنده شد، و حتي پس از آنکه او کشته شد، اين شهر مورد غضب شاهان قاجار قرار گرفته و ظلم و ستم بسياري به مردم اين ديار وارد شده بود (همان : ١٦٣).