Abstract:
مقامات حریری که در خلال سال های ۴۹۵ تا ۵۰۴ ه.ق نوشته شده، مرکب از پنجاه مقامه است. موضوع اصلی آن، شرح دریوزگی «ابوزید سروجی» با چرب زبانی و حیله گری است؛ اما مولف درلابه لای متن به موضوعات دیگری مانند: پرهیز از دنیاپرستی و تشویق به نیکوکاری که سویه متضادی با حیله و تملق دارند، توجه داشته و با سحر بیان به عرضه صنایع بدیعی و بازی های لفظی، پرداخته ا ست. این مقاله سعی دارد تا رفتارهای ایدیولوژیک قهرمان (ابوزید سروجی) را بر اساس مربع ایدیولوژیک ون دایک، که در زیر بخش رویکرد تحلیل گفتمان اجتماعی- شناختی قرار دارد، با هدف تبیین ایدیولوژی در دایره گفتمان، به روش مطالعه کتابخانه ای و تحلیل داده ها، جهت رسیدن به پاسخ پرسش های تحقیق و اثبات یا رد فرضیه ها بررسی کند. در این راستا در پنجاه مقامه مورد نظر که جامعه آماری این تحقیق را در بر می گیرد، رفتارهای ایدیولوژیک قهرمان، در ساختاری نظام مند، بر پایه «توصیف ظاهری قهرمان»، «ترفندهای بیانی او»، «محتوای بیانی»، «عمل گفتمانی» و «عملکردهای متضاد»، رصد و بررسی شده است و نتایج حاصله این است که قهرمان، بیان گفتمانی اش ساحرانه - با محتوای متناقض اندرز و اغوا - در جهت رسیدن به خواسته (گدایی، افشاگری حاکمان و روشنگری عامه مردم) با تاکید بر صفات مثبت خودی و صفات منفی دیگری است. تجمیع این ویژگی های گفتمانی، رفتارهای قهرمان را در هر مقامه متضاد و دوگانه (نیم خوب، نیم بد) نشان می دهد؛ به گونه ای که گفتمان فقر و گدایی و افشای بی توجهی حاکمان وقت به رفاه عمومی و اصحاب فرهنگ را برای خواننده ترسیم می کند.
Maqamat-e-Hariri (495-504) includes 50 maqamah. It mainly reports Abuzeid Sarooji’s beggary using flattery and trickery. However, the author has raised other issues like abstaining from worldliness and encouraging beneficence dexterously using figurative language and devices for eloquence. Relying on Van Dijk’s” ideological square”, the present article investigates the ideological acts of the hero to explain discourse-based ideology. In fifty maqamas, the hero’s ideological acts are analyzed in a systematic way based on “the hero’s appearance”, “form and content of speech”, and “contradictory acts”. It is concluded that the hero’s discourse is magical with contradictory contents of advice and seduction aiming at fulfilling his wishes (beggary, enlightening people, and exposing the rulers), and focusing on positive traits of self while concentrating on negative qualities of the other. These discursive features, in each maqamai, introduce the hero’s acts as contradictory (half good, half bad) portraying the discourses of poverty, beggary and the ruler’s ignorance of the grassroots’ welfare and their disregard of the cultured.
Machine summary:
در باب ضرورت تحقيق مـيتـوان گفـت کـه پـژوهش هـاي مقامـه اي بـه طـور عـام و مقامات حريري به طور خاص ، کم نيست و جستجو در يافته هاي اين آثار، راه را پـيش روي اين پژوهش هموار نموده است ؛ اما تا آن جا که نگارنده جويـا شـده اسـت ، هـيچ کـدام از آن پژوهش ها، متن مقامات را به شکل تطبيقي و تحليلي از نقطه نظري کـه در ايـن مقالـه بـدان پرداخته ميشود، بررسي و ارزيابي نکرده اند؛ زيرا خروجي اين مقاله ميتواند سـندي باشـد بر اثبات اين موضوع که مقامات حريري، سخنان ياوه بـراي سـرگرمي عمـوم نيسـت ؛ بلکـه گفتمان افشاي بيتـوجهي حاکمـان وقـت بـه رفـاه عمـومي و اصـحاب فرهنـگ اسـت کـه حريري اين گفتمان را در رفتارهاي قهرمـاني بـه نـام ابوزيـد سـروجي بـا ترسـيم رفتارهـاي ايدئولوژيک نوعا متضاد (نيم خوب ، نيم بد) نشان داده است .
ساختار ايدئولوژيک گفتمان در مقامات حريري در مطالعات زبان – رفتار، بايستي بر علل ايجادي و ساختارهاي گفتماني در متن يـا گزاره ها تکيه شود؛ زيرا زبان به انحاء مختلف و در سطوح متفاوت ، حامل ايدئولوژي اسـت و بايد گفت که «تمامي گفتمان ها اساسا پذيراي بار ايدئولوژيک اند؛ اما همۀ آن ها بـه يـک اندازه بار ايـدئولوژيک ندارنـد» (فـرکلاف ، ١٣٧٩: ١١٢) و ايـدئولوژي بـه عنـوان يکـي از زيرمجموعه هاي گفتمان ، داراي ساختار نظام مندي است که عبارتند از: ١) عوامل معناساز در ايدئولوژي: با توجه به اين که محتواي ايدئولوژيکي به صـورت مسـتقيم در معنـاي گفتمـان ظـاهر مـيشـود، ضـرورتا بايـد بـه عوامـل معناسـاز در سـاختار ايدئولوژيکي گفتمان توجه داشته باشيم که عبارتند از: الف ) عنوان : «گفتمان محدود بـه واژه هـا و جملـه هـاي مـتن نيسـت ؛ بلکـه از عنـوان شروع ميشود» (ون دايک ، ١٣٩٤: ٦١).