Abstract:
جستار پیش رو در پی آن است که الگوهای واژهسازی سه پسوند اشتقاقی «- کده»، «-ِ ستان» و «- زار» فارسی را از دیدگاهی ساختبنیاد واکاوی کرده و سویههای گوناگون ساختاری و معنایی آنها را بررسی کند. پژوهش در چارچوب نظریۀ ساختواژۀ ساختی (بوی، 2010 و 2018) انجام گرفته تا الگوهای واژهسازی سه پسوند پیشگفته را بر پایۀ مفهوم «ساخت» و «طرحوارههای ساختی» تحلیل نموده و چندمعنایی آنها را به کمک مفهوم «زیرطرحوارههای ساختی» تبیین نماید. دادههای پژوهش برگرفته از پیکرۀ ساختواژی خود نگارندگان (با بیش از دوازده هزار واژۀ مشتق و مرکّب فارسی)، فرهنگ املایی خطّ فارسی (صادقی و زندیمقدم، 1391) و فرهنگ فارسی زانسو (کشانی، 1372) بوده که درمجموع (187) واژۀ مشتق ساخته شده با سه پسوند پیشگفته را دربر میگیرد. یافتههای پژوهش نشان میدهد که برای تبیین چندمعنایی الگوهای واژهسازی این پسوندها، پذیرش ایدۀ «واژگان پایگانی» و بهرهگیری از مفهوم زیرطرحوارههای ساختی لازم است تا بتوان هر معنای متمایز مربوط به الگوی اشتقاقی را در قالب یک زیرطرحوارۀ مجزّا نشان داد. خود زیرطرحوارهها در سطوح گوناگونی از انتزاع قرار دارند و در نهایت، همگی در زیر یک طرحوارۀ بسیار انتزاعی و کلّی مرتبه بالاتر قرار میگیرند؛ این پدیده را چندمعنایی ساختی مینامند، یعنی گونهای از چندمعنایی که نه در سطح واژههای عینی، بلکه در سطح طرحوارههای ساختی انتزاعی تبیین میشود.
The purpose of the present research is to investigate three Persian derivational suffixes ‘-zɑr’, ‘-kæde’ and ‘-estɑn’ from a construction-based perspective and to analyze their various formal and semantic aspects. The study applies the framework of Construction Morphology (Booij, 2010, 2018) to address the word-formation patterns based on the notions of ‘construction’ and ‘constructional schema’ and explain their polysemy using the notion of ‘constructional subschema’. The research data are adapted from author’s own morphological corpus (including more than 12000 Persian compound and affixed words), Farhang-e Emlaee Khatt-e Farsi (Sadeghi & Zandi-Moghadam, 2012) and Farhang-e Zansoo (Reverse Dictionary, Keshani 1993) which include 187 derivative words with the three aforementioned suffixes. The results reveal that in order to explain the polysemy of word-formation patterns of these suffixes, we need to adopt the idea of hierarchical lexicon and the notion of constructional subschemas so that we can consider distinct meanings as different subschemas. These subschemas are at different levels of abstraction and are related to a more abstract, high-order schema. This is called constructional polysemy, a kind of polysemy explained not at the level of concrete words, but rather at the level of abstract constructional schemas.
Machine summary:
constructional subschema داده های پژوهش برگرفته از پیکرٔە ساخت واژی خود نگارندگان ١ (با بیش از دوازده هزار واژٔە مشـتق و مرکّب فارسی)، فرهنگ املایی خطّ فارسی ٢ (صادقی و زندیمقدم ، ١٣٩١) و فرهنگ فارسـی زانسـو٣ (کشانی، ١٣٧٢) بوده که به طور کلّی (١٨٧) واژٔە مشتق را شامل میشود (٤٠ واژه بـرای پسـوند «- زار»، ٥٤ واژه برای «- کده » و ٩٣ واژه برای «- ستان »).
در همۀ واژه های وابسته به زیرطرح وارٔە (B٢)، پسوند «- کده » با اسمی ترکیب شده اسـت کـه بـر یـک چیز ملموس و عینی دلالت دارد و اسم حاصل از این وندافزایی بیان گر مکانی است که آن چیز در آنجـا نگهداری یا یافت میشود، مانند: بتکده : جایی که در آن بت نگهداری یا یافت میشود.
در دستۀ دیگری از اسم های دارای پسوند «- کده »، این پسوند به اسمی افزوده شده اسـت کـه درون خود مفهوم کنش و عمل را دارد (مانند پرستش کده ، زیارت کده ) و ما آن را با برچسپ کلّی «فرایند» بیـان میکنیم ؛ از این رو، در بازنمایی طرح واره ای - ساختی الگوی واژه سازی مربوط به این اسم هـا، واژٔە پایـه را از مقولۀ اسم فرایند دانسته و با نماد N-process نمایش میدهیم .
شبکۀ طرح واره ای - ساختی پسوند «- کده » ٣-٣- پسوند «- ستان » واکاوی واژه های دارای پسوند «– ستان » مستخرج از پیکره های پژوهش نشان میدهد که ایـن پسـوند در قالب هفت الگوی متفاوت با واژه هایی از مقولۀ اسم ترکیب شده و اسمی را به دسـت مـیدهـد کـه بـر مفهوم مکان دلالت دارد؛ همچنین ، در یک الگو نیز بر مفهـوم زمـان دلالـت دارد.