Abstract:
تعویض یا جایگزینی، یکی از سنتهای رایج زبان عربی در آیات قرآن مجید پربسامد است و در مواردی از قبیل جایگزینی فعل امر با مصدر در «فضرب الرقاب»، مصدر با اسم فاعل در «لیس لوقعتها کاذبه» و مفعول مطلق با صفت در «وعد الله حقا» نمود دارد. این نوع جایگزینی که به عدول و تعویض نحوی تعبیر میشود، در دلالت معنایی، مفاهیمی فراتر از معنای ظاهری الفاظ را میرساند؛ ازاینرو در تفسیر آیات قرآن توجه ویژه مفسران را برانگیخته و عمدهترین کاربست تفسیری آن، در شرح اعجاز بیانی قرآن کریم متبلور است. این جستار، به استناد منابع تفسیری و با روش توصیفی استنتاجی، به شناسایی نمونههایی از این تعویضها در آیات برآمده است. ازجمله نتایج این پژوهش آن است که در قرآن کریم انواع جایگزینیها به کار رفته است و مفسران؛ بهویژه فخرالدین رازی در مفاتیح الغیب به دلالت معنایی این جایگزینیها پرداخته و نشان دادهاند که این تعویضها گاهی در ایجاد فواصل هماهنگ و خلق موسیقای متناسب با مفهوم آیات کارآمدند و اغلب دارای سایه معناهایی از قبیل مبالغه، تشویق، تعظیم و تعلیل به وصف جایگزین میباشند.
Replacement or substitution is one of the common traditions of Arabic language in the verses of the Holy Quran. In the 4th verse of chapter Muhammad "فضرب الرقاب", an imperative verb is replaced by an infinitive, likewise in the 2nd verse of chapter Waqia «لیس لوقعتها کاذبه», an infinitive is substituted with active participial, and in 124th verse of chapter al-Nisa «وعد الله حقا», object is replaced with adjective. This type of substitution, which is interpreted as a syntactic change, conveys in semantic connotation, concepts beyond the apparent meaning of words; Therefore, in interpreting the verses of the Qurchr('39')an, it has attracted special attention of the commentators. Its main interpretive use is orchestrated in the description of the expressive miracle of the Holy Qurchr('39')an. This paper, based on interpretive sources and descriptive-inferential method, has identified examples of these substitutions in the verses. One of the findings of this research is that various alternatives have been used in the Holy Quran and the commentators; In particular, Fakhreddin Razi in Mafatih al-Ghayb have dealt with the semantic significance of these replacements and has shown that these substitutions are sometimes effective in creating harmonious intervals and creating music appropriate to the meaning of the verses. The use of this literary element has often led to new shadow meanings such as exaggeration, encouragement, bowing and etc.
Machine summary:
ir تاريخ دريافت: 3/12/1398 تاريخ پذيرش: 13/5/1399 مقدمه جايگزيني جابهجايي کلمه يکي از سنتهاي رايج در زبان عربي بهشمار ميآيد و در زبان قرآن کريم نيز پربسامد و کاربست آن يکي از جنبههاي اعجاز بياني قرآن کريم است؛ ازاينرو در تفسير ادبي آيات شريفه مورد توجه قرار ميگيرد و تعابير جانشين در مقايسه با مترادف آنها تبيين و تفسير ميشوند؛ اين پديده زباني با عناوين «تعويض»، «عدول» يا «انزياح» (هنجارشکني) به مثابه يک دال، نشانگر لايه معناي يک متن است.
اين رويکرد در کاربست انواع کلمهها و ساختارهاي دستوري و بياني نمود دارد؛ آوردن اسم ظاهر بهجاي ضمير و بر عکس آن، صيغه جمع بهجاي مفرد، فعل ماضي بهجاي مضارع، اسم اشاره دور (ذلک) بهجاي اسم اشاره نزديک (هذا)، صفت بهجاي موصوف، تنوين بهجاي کلمه يا کلمات در تعبيرهايي مانند کلٌّ، حينئذٍ، «مشبه به» بهجاي «مشبه» و جايگزيني مصدر در نقش مفعول مطلق با «اسم مصدر»، «صفت»، «عدد»، «اسم اشاره»، «ما» و «أيّ» استفهاميه و الفاظ «کل»، «بعض»، (عاصي و بديع يعقوب، 1978: 2 / 1178) ازجمله مصاديق تعويض يا جايگزيني در زبان عربي بهشمار ميروند.
«لايه معنا» که مترادف «سايه معنا»، «ظلال المعني» يا «المعني المعني» است، بهمعناي مفهوم فراتر از معناي لفظي کلمات و ترکيبها ميباشد و مبتني بر ساختار صرفي واژگان، ترکيب نحوي، ويژگيهاي بياني جملهها و انواع تعويض يا جايگزينيها است؛ اين پديده زباني در دانش بلاغت، در ذيل خروج کلام از مقتضاي ظاهر آورده شده است و مواردي مانند التفات و جايگزيني فعل مضارع با فعل ماضي و برعکس، اسم فاعل بهجاي فعل مضارع و ضمير بهجاي اسم ظاهر و برعکس از مصاديق آن بهشمار آمده و به دلالت معنايي اين جايگزيني از قرار تنبيه، تفاؤل، تعريض، تمکين در ذهن سامع و استعطاف اشاره شده است؛ (ر.