Abstract:
قاعده «لاضرر» از قواعد پرکاربرد در فقه اسلامی و امامی است. رواج سنت تکنگاریهایی در این موضوع در چند قرن اخیر از اهمیت این قاعده در فقه امامیه حکایت دارد. یکی از مسائل زیربنایی در برداشتهای فقهی از این قاعده، شناخت مفاد مادّه «ض ر ر» و دو واژه «ضرر» و «ضرار» است که در میان فقها و لغویان معرکه آرا شده است. مفاد مادّه «ض ر ر»، «نقص» یا «سوء حال» و گاه هر دوی آنهاست؛ ولی در دو واژه «ضرر» و «ضرار» تنها عنصر «نقص» مأخوذ است. براساس این تحقیق، واژه «ضرر» اسم مصدر باب «تفعل» و به معنای «حالت تضرر» است که مفهومی اشتقاقناپذیر است. از اینرو برای مشتق کردن معانی از آن، گاه از معانی اسمی استخدام میشود و گاه از هیئاتی همچون هیئت باب «مفاعله» استفاده میشود. در میان نظریات مطرح درباره مفاد باب «مفاعله»، نظریه محقق اصفهانی مبنی بر اخذ عنصر «تصدی» و نیز نظریه استعمال آن برای افاده معانی اشتقاقناپذیر، که نظریه ابداعی استاد مددی است، اقرب به صحت است. براساس دلالت باب «مفاعله» بر عنصر تصدی، دلالت آن بر مشارکت و انجام دادن افعال طرفینی، سیاقی است، نه لفظی.
Machine summary:
از ديگر آثار منتشرشده در قرن اخير درباره اين قاعده مهم ميتوان به اين موارد اشاره کرد: رسالۀ في قاعدة لاضرر از موسي خوانساري نجفي (ف ١٣٦٣ق ) (خوانساري نجفي، ١٣٧٣ق ) تقريرات درس محقق عراقي (ف ١٣٦١ق ) به قلم سيد مرتضي موسوي خلخالي (عراقي، ١٤١٨ق )، تقريرات درس سيد محمدباقر صدر (ف ١٤٠٠ق ) به قلم سيد کمال حيدري (صدر، ١٤٢٠ق )، تقريرات درس آيت الله سيد علي سيستاني به قلم فرزند دانشمندش ، سيد محمدرضا سيستاني (سيستاني، ١٤١٤ق ).
اگر براساس ديدگاه برگزيده استاد مددي که در اين نوشتار به تفصيل بدان خواهيم پرداخت ، «ضرر» اسم مصدر باب «تفعل » باشد، ميتوان ادعا کرد که باب «تفعل » اين ماده نيز در قرآن استعمال شده است .
چنان که ديديم ، بحث ابن منظور تا اينجا لغوي است و برداشت هاي فقهي و اصولي او از حديث روشن نيست ؛ ولي شيخ الشريعه به همين بخش تمسک کرده و آن را شاهدي بر اين مدعاي خود دانسته است که لغويان نيز از حديث ، نهي فهميده اند.
چنان که از ابن منظور نقل کرديم ، برخي «ضرر» در حديث را اسم مصدر يا مصدر «ضر» گرفته اند که متعدي است و آن را ضرر رساندن معنا کرده اند؛ سپس کوشيده اند معنايي مغاير با ضرر براي واژه «ضرار» بيابند؛ مثلا گفته اند مفاد «لاضرار» اين است که اگر کسي ضرر زد، با ضرر زدن جواب او را ندهيد؛ يا گفته اند که ضرار، تکرار ضرر و / مفيد تأکيد است (ابن منظور، ج ٤، ص ٤٨٢)؛ ولي به نظر استاد مددي «ضرر» اسم مصدر باب «تفعل » است که لازم و به معناي متضرر شدن است ؛ در حالي که «ضر» متعدي است و اين نشان ميدهد که «ضرر» اسم مصدر ثلاثي مجرد نيست .