Abstract:
از محورهای مهم مباحث امر به معروف و نهی از منکر، بحث مراتب امر و نهی است. این مقاله با توجه به وجود پارهای ابهامات، کوشیده است با رویکرد اجتهادی، از طریق تحلیل روایات مسئله و با نگاهی به فتاوای فقها گامی در جهت روشنشدن بیشتر ابعاد و زوایای آن بردارد. نتایج این بررسی نشان میدهد در شش محور امکان جرح و تعدیل یا ارائة تقریر دقیقتری از مسئله وجود دارد. این محورها عبارتاند از: 1. سهگانه بودن مراتب امر به معروف و نهی از منکر، 2. کفایت انکار قلبی در سقوط تکالیف مستقل ایمانی و اعتقادی، 3. دلایل ارائهشده برای تقدیم امر و نهى زبانی بر امر و نهى عملی، 4. لزوم رعایت تدرّج میان شیوههای امر به معروف و نهی از منکر، 5. قلمداد کردن اجتناب از مجالس گناه به عنوان یکی از شیوههای امر به معروف و نهی از منکر، 6. عمومی دانستن وظیفة امر و نهى عملی یا مشروط دانستن آن به اذن معصوم(.
Machine summary:
یکی از محورهای مهم مباحث امر به معروف و نهی از منکر، بحث مراتب امر و نهی است که فقها در آن به بیان مراتب سهگانة قلبی، زبانی و عملی میپردازند، ضمن آنکه قائل به لزوم رعایت تدرّج میان این سه مرتبه و شیوههای ذیلِ هر کدام هستند، یعنی معتقدند اگر امر و نهی در قالب مرتبة پایینتر برای جلوگیری از فعل گناه یا ترک واجب کفایت کند، نوبت به مرتبة بالاتر نمیرسد و تا زمانی که امر و نهی با شیوههای خفیفتر امکانپذیر باشد، بهکارگیری شیوههای شدیدتر جایز نیست و در صورتی که مراتب یا شیوهها همسان باشند، مکلف بین آنها مخیّر خواهد بود.
ولی این مطلب با توجه به بیان ذیل، جای تأمل دارد: در روایات مسئله، گاه کلمة «انکار» یا مشتقات آن و گاه تعبیر «نهی از منکر» به کار رفته است که به نظر میرسد در بسیاری از متون فقهی، این دو به یک معنا گرفته شدهاند، درحالیکه معنای انکار عامتر است؛ زیرا اطلاق آن بر کراهت قلبی نیز صحیح است، بر خلاف تعبیر نهی از منکر که نمیتواند شامل مرتبة قلبی باشد چراکه نهی بر کراهت قلبی نسبت به یک عمل اساساً صدق نمیکند؛ چنانکه محقق کرکی( و صاحب جواهر( به این نکته تصریح دارند.
این روایت ضمن اشاره به دو شیوة مخالفت زبانی و جلوگیری عملی از منکر، آنها را از یکدیگر انفکاکناپذیر دانسته و با توجه به اینکه وجوب همگانی امر و نهی وجه اعتبار سند این روایت، همان است که در ذیل نکتة دوم بیان شد.