Abstract:
بیان مسئله:
انعطاف پذیری یکی از مفاهیم مطرح در معماری سنتی ایران است و توجه به آن در اکثر کاربری ها، به ویژه در فضاهای آموزشی به دلیل نیازهای متغیر افراد، اهمیت زیادی داشته است. این در حالی است که امروزه نقش انعطاف پذیری در مدارس جدید کمرنگ شده است. در این میان، معماری مدارس سنتی ایران واجد شاخص های ارزنده ای در حوزه انعطاف پذیری است که می توان آن ها را در طراحی مدارس جدید در نظر گرفت.
هدف پژوهش:
هدف این پژوهش مطالعه انعطاف پذیری مدارس سنتی ایران، بررسی نحوه تغییرات انعطاف پذیری این مدارس در طی دوره های تاریخی سلجوقی تا قاجار، و شناخت عوامل موثر بر انعطاف پذیری مدارس سنتی به منظور استفاده از این عوامل در طراحی فضاهای آموزشی انعطاف پذیر است.
روش پژوهش:
این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ روش توصیفی-تحلیلی است. بدین منظور ابتدا اطلاعات مربوط به حوزه انعطاف پذیری از منابع کتابخانه ای استخراج شده است. در ادامه، پس از تحلیل محتوا، چهارچوب نظری مشخص شده و با روش مطالعه میدانی و شیوه استدلال قیاسی نمود انعطاف پذیری در نمونه های موردی بررسی شده است.
نتیجه گیری:
این پژوهش نشان می دهد که علاوه بر آنکه مدارس سنتی در همه دوره های مذکور انعطاف پذیر بوده اند، نحوه انعطاف پذیری آن ها نیز، هم زمان با سیر تحول کالبدی آن ها و افزوده شدن عناصر کالبدی گنبدخانه و شبستان، دچار تحول شده است. به طور کلی، در اکثر عناصر کالبدی مدارس مورد بررسی، هرچه از دوره سلجوقی به دوره قاجار نزدیک می شویم، از مولفه تنوع پذیری عملکردی کاسته می شود و تنوع پذیری فضایی، تطبیق پذیری و تغییرپذیری پررنگ تر جلوه می کند. بنابراین انعطاف پذیری مدارس، در این بازه زمانی، روندی روبه رشد داشته است.
Machine summary:
واژگان کلیدی: انعطافپذیری، تنوعپذیری، تطبیقپذیری، تغییرپذیری، مدارس سنتی ایران مقدمه و بیان مسئله انعطافپذیری کیفیتی مهم در طراحی معماری است که با درنظرداشتنِ آن بنا قابلیت پاسخگویی به عملکردهای گوناگون و امکان تغییر بهمنظور برآوردهکردن نیازهای متنوع کاربران را خواهد داشت.
در واقع، هدف از انعطافپذیری تطبیق معماری با تحولات محیطی و تغییرات عملکردی کاربران است؛ این موضوع در دورانهای مختلف وجود داشته است (مهدوینژاد، فرجاللهی راد و کرم، ۱۳۹۰، 2) و توجه به آن بهویژه در مدارس سنتی، بهدلیل نیازهای متغیر افراد و مقیاسهای مختلف زندگی، اهمیت زیادی داشته و بر طراحی آن تأثیرگذار بوده است.
بدین منظور، پس از مطالعة تحقیقات انجامشده در این زمینه، ابتدا نمودهای مختلف انعطافپذیری مشخص شده و سپس، با بررسی میدانی نحوة انعطافپذیری در مدارس سنتی در اجزای کالبدی و ریزفضاهای اصلی آن نظیر حجره، ایوانچه، ایوان، میانسرا، گنبدخانه و شبستان، و نیز با مقایسة تطبیقی انعطافپذیری، این اجزای کالبدی در پنج دورة سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجار مورد تحلیل قرار گرفتهاند.
با اضافهشدن گنبدخانه به مدارس، چنانکه در مدرسة امامیه شاهدیم (تصویر 9-2 و همچنین بنگرید به جدول 1)، تنوعپذیری ایوانهای اینگونه مدارس ایلخانی نسبت به مدارس سلجوقی کاهش مییابد، و تطبیقپذیری ایوانهایی که در راستای محور گنبدخانه یا در مجاورت آن قرار دارند افزایش مییابد؛ چرا که با حضور گنبدخانه تأکید بصری بر این ایوانها بیشتر خواهد بود.
این تنوعپذیری در دورة تیموری، مثلاً در مدرسة غیاثیة خرگرد (تصویر 10-3 و همچنین بنگرید به جدول 3)، با پخشدن گوشههای حیاط و ایجاد دسترسی مناسب برای فضاهای قرارگرفته در کنج حیاط، نسبت به مدارس دورة سلجوقی و ایلخانی افزایش داشته است.