Abstract:
طنزپژوهان برآنند اولین کتابی که در ادبیات فارسی به طور کامل به لطیفه اختصاص دارد «رسالۀ دلگشا» تألیف عبید زاکانی است. بعد از او «لطایفالطوائف» فخرالدین علی صفی شهرتی بسزا دارد و او را مبدع شیوۀ بخشبندی براساس طبقات اجتماعی میدانند. محققان گونهشناسی تأکید میکنند که هیچ اثر ادبی به یکباره شکل نمیگیرد و انواع ادبی به مرور و تحت تأثیر انواع پیش از خود به وجود میآیند. سؤال مهمی که در اینجا مطرح میشود این است که آیا کار عبید و فخرالدین علی صفی ناگهانی و بدون هیچ پشتوانهای بوده است. در این مقاله کوشیدهایم حلقههای مفقودۀ سیر تدوین کتب لطایف فارسی را از قرن هشت تا قرن دهم هجری نشان دهیم. در انتها به این نتیجه رسیدیم نوشتن رسالههایی در لطیفه، سنتی بوده که قبل از عبید زاکانی رواج داشته است و بعد از عبید تا دورۀ فخرالدین صفی نیز همچنان پا برجا بود و به مرور به ساختار خاص خود دست یافت. کتابهای مجمعاللطایف و مجمعالنوادر دو نمونۀ بازمانده از این سنت ادبی هستند که پیش از لطایفالطوائف فخرالدین علی صفی تألیف شدهاند، اما هیچگاه به شهرت این کتاب نرسیدند.
Researchers believe Resala-ye Delgosa by Ubaid Zakani as the first literary book specifically dedicated to anecdotes. The second most famous book is Lataʼif al-tavaʼif by ʻAli ibn Husayn Kashifi Safi who is known as the inventor of classification based on social castes. As literary theorists often emphasize, no literary work is formed suddenly and works of every kind progress gradually under influence of the previous ones. The key question is whether the works by Ubaid Zakani and Ali Safi were sudden and with no support. This paper presents a record of anecdotes books and tries to show missing circles in the process of compilation of such books from the 8th to 10th century AD. We conclude that there were some minor books on anecdotes before Ubaid, which are not available today. We may safely claim that writing essays on anecdotes was a tradition common before Ubaid period and this will not undermine the value of his work. The same tradition continued after Ubaid and authors invented their own style. We can point to Majma al-Latayef and Majma-al-Navader as examples of two books on anecdotes compiled before Lataʼif al-tavaʼif by ʻAli ibn Husayn Kashifi Safi.
Machine summary:
با توجه به مطالب بيان شده اين سؤال مطرح ميشود که خاستگاه گونۀ لطيفه در کدام کنش کلامي نهفته اســت ؟ ژانر لطيفه نويســي از بقاياي کدام ژانرها شــکل گرفته اســت ؟ اســناد باقيمانده از رســاله هاي لطايف فارســي پيش از دورة عبيد زاکاني کدام اســت ؟ طبقه بندي کتاب هاي لطايف براســاس طوائف و گروه هاي اجتماعي شــيوة خلق الســاعه و ابتکاري بوده است که فخرالدين علي صفي مبدع آن است يا پيش از آن نيز رواج داشته اســت ؟ براي رســيدن به جواب اين ســؤال ها نخســت بر آن شــديم تا به لطيفه و معناي اصطلاحي آن در ادبيات فارسي نگاهي بيندازيم ، سپس سابقۀ نگارش کتاب هاي لطيفه را بررسي کنيم .
١. پيشينۀ پژوهش پيش از اين ، پژوهش هايي در زمينۀ لطيفه ها انجام شده است و از مهم ترين اين پژوهش ها ميتوان به کتاب هاي نشـــانه شـــناســـي مطايبه (١٣٧١) و لطيفه ها از کجا ميآيند (١٣٨٤) تأليف احمد اخوت و کتاب قندان و نمکدان (١٣٩١) تأليف محمد جعفري اشـــاره کرد، اما تا به حال کسي با رويکرد گونه شناسي به لطايف فارسي نظر نکرده است .
چنانکه در اين انگيخت سحرها نموده اند و بلکه در سحر نقطه بيفزوده و از ايشان کتاب هاي مضاحک چون دفتر گل مايه خنده و طيبت ميان خلايق نشر مانده » (اميرخسرو دهلوي، نسخه خطي کتابخانه ملي تهران ) از اين اشارات برميآيد که عبيد -آنچنان که مشهور است - اولين فردي نيست که در ادبيات فارســي کتاب مختص به لطايف نوشــته اســت ، بلکه پيش از او نيز به احتمال زياد کتاب هايي بوده که به دلايلي چون حوادث تاريخي و از بين رفتن نســـخ ، بيتوجهي به کتاب هايي با مضــامين هزلي و نســخه هاي معدود چنين کتاب هايي به دســت ما نرســيده اسـت .