Abstract:
قافیه در شعر فارسی اهمیّت فراوان و جایگاه قابل توجهی دارد؛ به همین دلیل و برای سهولت کار شاعران، از گذشتههای دور تا دوران معاصر، کتبی در قالب فرهنگهای قافیه تألیف شده است. یکی از معتبرترین و معروفترین این فرهنگها، «الوافی فی تعداد القوافی» اثر محمّد عصّار تبریزی، شاعر قرن هشتم هجری قمری است. دستنوشتههایی از این اثر در کتابخانههای ایران و جهان نگهداری میشود که تاکنون معرّفی، بررسی و تصحیح نشدهاند. مقالۀ پیش رو به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و با استناد از منابع کتابخانهای، به معرفی و تحلیل متن «الوافی فی تعداد القوافی» همراه با جداول و نمودارها میپردازد. عصار تبریزی این رساله را در یک دیباچه و چند فصل تنظیم کرده و به مباحث قافیه مثل حروف، حرکات، رویّ و عیوب قافیه و همچنین اوزان و بحور شعر پرداخته است. وی در فصل آخر کتاب نیز، بیش از ده هزار لغت دو تا هفت حرفی را که میتواند در قوافی فارسی مورد استفادۀ شعرا باشد، به صورت الفبایی و فرهنگگونه آورده است. نتایج این پژوهش که پس از تصحیح و مقابلۀ دو نسخه از نسخ خطی کتاب به دست آمده است، نشان میدهد که معرفی و چاپ این فرهنگ ارزشمند میتواند کمک شایانی به پژوهشهای علم بلاغت و تدوین تاریخ این علم و قافیهپژوهی نماید. همچنین با توجّه به اینکه در این کتاب، کلمات قافیه از نظر پسوند و هجاهای پایانی مورد تجزیه و تحلیل دستوری قرار گرفتهاند، میتواند مورد استفادۀ زبانشناسان و پژوهشگران دستور زبان فارسی قرار گیرد و به عنوان یک فرهنگ زانسو و پسوند کهن استفاده شود.
Rhyme is of great importance and place in Persian poetry; For this reason, and to facilitate the work of poets, books in the form of rhyming dictionaries have been written from the distant past to the present. One of the most prestigious and famous of these dictionaries is Al-wafi fi Te‘dade-l Qawafi which was written in the eighth century AH by the famous Persian poet, Mohammad Assar-e Tabrizi. Manuscripts of this work are kept in libraries in Iran and abroad that have not been introduced, reviewed and corrected. The following article is dedicated to introducing and analyzing the text of Al-wafi fi Te‘dade-l Qawafi along with tables and diagrams; It has been done in a descriptive-analytical manner and with reference to library sources. Assar’s treatise includes an introduction and several chapters; it dealt with rhyming topics such as letters, vowels, Ravi and defects of rhyme, as well as the meters of poetry. In the last chapter of the book, he has listed more than ten thousand words of two to seven letters in alphabetical and dictionary form. The results of this research, which have been obtained after correcting and comparing two manuscripts of the book, show that reviewing and publication of this valuable dictionary can be of great help to the research of both rhetoric and rhyme. Also, considering that in this book, rhyming words have been grammatically analyzed in terms of suffixes and final syllables, it can be used by linguists and researchers of Persian grammar; it can also be used as an ancient dictionary of suffixes.
Machine summary:
معرفي و بررسي بلاغي و دستوري «الوافي في تعداد القوافي » اثر محمد عصار تبريزي 1 محمدرضا معصومي استاديار گروه زبان و ادبيات فارسي ، واحد ياسوج ، دانشگاه آزاد اسلامي ، ياسوج ، ايران 2 امين مجلي زاده دکتري زبان و ادبيات فارسي و مدرس دانشگاه فرهنگيان ، پرديس شهيد باهنر اصفهان ، اصفهان ، ايران 3 مهدي سلماني استاديار گروه معارف و ادبيات فارسي دانشگاه صنعتي اصفهان ، اصفهان ، ايران تاريخ دريافت : ١٤٠٠/٠١/٠٩ | تاريخ پذيرش : ١٤٠٠/٠٣/٢٨ چکيده قافيه در شعر فارسي اهميت فراوان و جايگاه قابل توجهي دارد؛ بـه همـين دليـل و براي سهولت کار شاعران ، از گذشته هـاي دور تـا دوران معاصـر، کتبـي در قالـب فرهنـگ هـاي قافيـه تـأليف شـده اسـت .
نتايج اين پژوهش که پس از تصحيح و مقابلۀ دو نسخه از نسخ خطي کتاب به دست آمده است ، نشان مـي دهـد کـه معرفـي و چـاپ ايـن فرهنگ ارزشمند مي تواند کمک شاياني بـه پـژوهش هـاي علـم بلاغـت و تـدوين تاريخ اين علم و قافيه پژوهي نمايد.
لکن بايد به ايـن مسـأله توجه داشت که غير از فرهنگ هايي مثل «لغت فرس اسدي طوسي» و «مجموعـة الفرس» کـه بر اساس حرف آخر تدوين شده اند١؛ در فهرست هاي نسخ خطي ميتـوان از چنـد فرهنـگ تخصصي قافيه در زبان فارسي نيز نشان يافت که يکي از آن ها موضوع پژوهش اخير است : «ترجمان القوافي» يا «بيان القافيه » تأليف حکيم شرف الدين يا کمال الـدين حبـيش بـن ابراهيم تفليسي متطبب ، از دانشمندان نيمۀ دوم سدٔە ششم هجـري قمـري در دربـار سـلاجقۀ روم است .