Abstract:
گفتوگوها و پژوهشهای بسیاری بین مورخان تاریخ ادیان بر سر تأثیر و تأثرات مفاهیم فنا و نیروانه انجام شده است که بهرغم پُربار بودن، تاکنون راه به جایی نبرده و به نتیجهای قطعی، منجر نشده است. به نظر میرسد این عدم توافق، از تفاسیر الهیاتی محض و خارج از چارچوب تاریخی سرچشمه گرفته باشد. در این میان تمایلی پنهان و شاید ناخواسته خصوصاً از سوی محققان ایرانی در راستای برجستهسازی تفاوتهای معنایی دو مفهوم فنا و نیروانه وجود داشته است که تعبیر مرگ و فنای صوفیانه را در معنای مجازیِ آن بهکار بردهاند. در این مقاله کوشش شده براساس شواهد و سرنخهای تاریخی و مسئلۀ فنای جسم در روایات صوفیانه و همچنین استفاده از سمبلهای مشترک در ادبیات بودایی و متون عرفانیِ فارسی در فضای جغرافیایی مشترک خراسان بزرگ، تعاملات دینیِ بوداییان-صوفیان، نشان داده شود که احتمالا پیش از این در سپهر پژوهشهای میانرشتهای مغفول بوده است. روش پژوهش در این جستار، تحقیق تاریخی است که براساس منابع کتابخانهای انجام شده است.
There have been many discussions and researches among the historians of the history of religions about the influence of the concepts of Fana and Nirvana, which, despite being fruitful, have not gone anywhere and have not led to a definite conclusion. This disagreement seems to have originated from purely theological interpretations outside the historical framework. In the meantime, there has been a hidden and perhaps unintentional tendency, especially by Iranian scholars, to highlight the semantic differences between the two concepts of Fana and Nirvana, which have used the interpretation of Sufi death and Fana in its virtual meaning. This article tries to show the Buddhist-Sufi religious interactions based on historical evidences and clues and the issue of corpse in Sufi narrations as well as the use of common symbols in Buddhist literature and Persian mystical texts in the common geographical space of Greater Khorasan. This has been neglected in the field of interdisciplinary research. The research method in this paper is historical research based on library sources.
Machine summary:
هویت مشترک تاریخی فنا و نیروانه در ادبیات صوفیان و بوداییان خراسان بزرگ پیمان ابوالبشری * حسن صادقی سمرجانی **، علی یحیایی *** چکیده گفت وگوها و پژوهش های بسیاری بین مورخان تاریخ ادیان بر سر تـأثیر و تـأثرات مفـاهیم فنا و نیروانه انجام شده اسـت کـه بـه رغـمُ پربـار بـودن ، تـاکنون راه بـه جـایی نبـرده و بـه نتیجه ای قطعی، منجر نشده است .
در این مقاله کوشش شـده براسـاس شـواهد و سـرنخ هـای تاریخی و مسئلۀ فنای جسم در روایات صوفیانه و همچنین استفاده از سـمبل هـای مشـترک در ادبیات بودایی و متون عرفانی فارسـی در فضـای جغرافیـایی مشـترک خراسـان بـزرگ ، تعـاملات دینـی بوداییـان -صـوفیان ، نشـان داده شـود کـه احتمـالا پـیش از ایـن در سـپهر پژوهش های میـان رشـته ای مغفـول بـوده اسـت .
عناوین مشابه دیگری نیز در مسـیر تمرکـز یـا یـافتن تشـابه بـر مفاهیم فنا و نیروانه نوشته شده است که از این بین میتوان بـه نوشـتۀ شـاهرودی و بهاریـه اشاره کرد (شاهرودی و بهاریـه ، ١٣٨٩: ٤٢-٣٧)، یـا نوشـتۀ حامـدی و تقـوی بهبهـانی کـه تعاریف صوفیان دربارة فنـا و نیروانـه را جمـع آوری کـرده انـد (حامـدی،١٣٩١: ٢٧٨-٢٤٩، تقــوی بهبهــانی،١٣٩٣: ٢٤١-٢٢٥).
با اینکـه ایـن تعاریف نظری از سوی افرادی همچون هجویری از فنا در معنای فنای نفـس ارائـه شـد، در ادامـۀ مقالـه بـا ذکـر مصـادیقی تـاریخی از فنـای جسـم در میـان برخـی از صـوفیه ایـن تعاریف نظری به چالش کشیده میشود تا سـیطره و اسـتحالۀ مفهـوم فنـا و نزدیکـی آن بـه مفهوم نیروانه هندوبودایی در حافظۀ تاریخی خراسان بزرگ نشان داده شود.