Abstract:
ارائۀ معیاری جهانشمول و فراتاریخی همواره مورد توجه معقولگرایان بوده تا با تکیه بر آن، به ارزیابی نظریهها پرداخته و ملاکی برای تمیز علم از شبهعلم ارائه دهند. این تلاش که تاکنون نتیجهای در پی نداشته، همواره مورد انتقاد نسبیگرایان واقع شده است؛ نسبیگرایانی که با انفسی خواندن هرگونه مستمسکی برای ارزیابی و انتخاب نظریههای علمی، از جمله مشاهدات، آنها را متاثّر از عوامل اجتماعی و قدرتهای سیاسی میدانند. روی بسکار که برخلاف رویکرد معقولگرایان، قائل به معیاری آفاقی برای تمیز علم از شبهعلم نیست، با توصیفی لایهمند از طبیعت، شناخت جهان را منوط به کنش هدفمند و خلّاقانه با آن میداند. او فعالیت علمی را مبتنی بر گمانهزنیها و نظریهپردازیها در خصوص مکانیسمهای لایههای زیرین و به آزمون گذاشتن آنها در آزمایشگاه دانسته و با رویکرد خاص خود به دفاع از معقولیت علم میپردازد.
در این مقاله ضمن اشاره به مناقشۀ معقولگرا و نسبیگرا و شرح روایت معقول بسکار از فعالیت علمی، استدلال خواهیم کرد که توصیف بسکار از فعالیت علمی، توجه به قوای علّی اشیاء و اهتمام ویژۀ او به آزمایش، کدی روششناختی به نام آزمایشگری در دل خود دارد که هم موضعی را علیه نسبیگرایی فراهم میآورد و هم دفاع از امکان پیشرفت در علم را ممکن میکند.
The presentation of a universal and ahistorical criterion has always been of interest to rationalists in order to rely on it to evaluate theories and to provide a criterion for distinguishing science from pseudo-science. This effort, which has so far yielded no results, has always been criticized by relativists. Relativists who see any reliance on the evaluation and adoption of scientific theories, including observations, as being influenced by social factors and political powers. Bhaskar, contrary to the rationalist approach, does not believe in a objective criterion for distinguishing science from pseudo-science, with a layered description of nature, makes the knowledge of the world conditional on purposeful and creative action with it. He considers scientific activity to be based on theorizing about the mechanisms of the underlying layers and to test them in the laboratory, and to defend the rationality of science with his own approach. In this article, we refer to the rationalist and relativist debate and explain Bhaskar's rational account of scientific activity. We will also argue that Bhaskar's description of scientific activity, his attention to the causal powers of things, and his special interest in experiment, have at their heart a methodological code called experimentation, which provides both a position against relativism and makes it possible to defend the possibility of scientific progress.
Machine summary:
در این مقاله ضمنِ اشاره به مناقشۀ معقولگرا و نسبیگرا و شرحِ روایتِ معقول بسکار از فعالیت علمی، استدلال خواهیم کرد که توصیف بسکار از فعالیت علمی، توجه به قوای علّی اشیاء و اهتمام ویژۀ او به آزمایش، کُدی روششناختی به نام آزمایشگری در دلِ خود دارد که هم موضعی را علیه نسبیگرایی فراهم میآورد و هم دفاع از اِمکان پیشرفت در علم را ممکن میکند.
بهطور مثال، پوزیتیویستها که روش علمی را مبتنی بر جمعآوری مشاهدات و استنتاج نظریه از آنها میدانند، بر این باورند که مشاهده تنها تحت تأثیرِ امر واقع است (Newton-Smith, 1986: 125, 155; Bhaskar, 2008: 14)؛ درحالیکه نسبیگرایانی مانند کوهن و فایرابند، بر تأثیر عوامل انفسی در شکلگیریِ مشاهده و در نتیجه در ارزیابیِ نظریهها، تأکید فراوانی دارند (Baghramian, 2008: 241).
در این میان، بسکار با وجود آنکه معیاری برای تمیز مشاهدۀ درست از نادرست و تمیز علم از شبهعلم ارائه نمیدهد، در عین اذعان به اجتماعی بودن دانش، چنین مینویسد که «روایتِ من از فرایند اِکتشاف علمی، روایتی معقول است که در آن هم طبیعت و هم دانشِ ما از طبیعت، لایهمند است» (Bhaskar, 2008: 7).
بسکار با توصیفی لایهمند از جهان و اذعان به این امر که ما به درستی در فعالیت علمی به دنبالِ توصیف لایههای زیرین هستیم، از معقولیت علم دفاع کرده و با اشاره به اهمیت آزمایش در این فعالیت، به نوعی یک توصیۀ روششناختی ارائه میدهد که البته توصیهای حداقلی است؛ حداقلی به این معنا که این کُد روششناختی، درجۀ آزادی زیادی برای محقّق و نظریهپرداز باقی میگذارد؛ زیرا بیان میدارد نظریهپرداز با قدرت خلاقانۀ خود و با به کار بستنِ استعارهها و کار بر روی موادّ دانش، به نظریهپردازی در خصوص مکانیسمها میپردازد تا اصول رفتار اشیاء را به چنگ آورد (ibid: 107).
K. (1999), Knowledge, science and relativism (Vol. 3), Cambridge University Press.