Abstract:
تبیین معانی واژههای قرآن برای فهم مرادِ جدّی خدا در آیات قرآن، از صدر اسلام در سیرۀ مسلمانان رواج داشته است، به گونهای که میتوان حلاّجی واژگان را بخش جداییناپذیر تفسیر بیشتر مفسران دانست. شهید مطهری نیز در شمار افرادی است که در بخشهایی از آثار قلمی و گفتاری خود به تناسب رویکرد و نیازی که برای مخاطب احساس کرده است، برخی مفردات قرآن را مورد مُداقّه قرار داده و به عنوان مقدمۀ مباحث تفسیری سامان داده است. نوشتار حاضر درصدد است با بررسی و تحلیل واژههای ذکر شده در مجموعه آثار شهید مطهری، به بررسی روشهای ایشان در تبیین مفردات قرآن بپردازد. یافتههای پژوهش نشان میدهد توجه به ریشه و اشتقاق واژه، ملاحظۀ قواعد ادبیات عرب، بررسی برخی عبارات جاهلی، نگاه به واژههای مترادف، در نظر گرفتن آیات، استفاده از روایات و تحلیل تطور معنای واژه به معانی اصطلاحی امروزی از مهمترین روشهای تبیین مفردات قرآن در آثار شهید مطهری است. استاد مطهری ضمن استفاده از منابع متعدد و مختلف، روش یکسانی برای تبیین معنای واژهها در پیش نگرفته است و در هر واژهای، به تناسب یک یا چند روش را انتخاب کرده و در مواردی نیز نظر علما را به چالش کشیده است.
Explaining the meanings of the words of Quran to understand the serious purpose of God in the verses of Quran, is common among Muslims in a way that vocabulary analysis can be considered an integral part of the Quranic interpretations. Martyr Motahhari is among those who in parts of his oral and written works in accordance with his audience, has studied some of the words of Quran and has organized them as an introduction to interpretative topics. The present article tries to study the ways of explaining the Quranic words in the collection of Martyr Motahhari's works to analyze his methods in explaining the words. The findings show that among the most important methods of explaining the words of the Quran in the works of martyr Motahhari include: paying attention to the root and derivation of the word, considering the rules of Arabic literature, examining some expressions of pre-Islamic Arabic, looking at synonyms, considering verses, using narratives and analyzing the evolution of the meaning of the word in modern idiomatic meanings. Using various sources, Professor Motahhari has not used a same method to explain the meaning of words, and in each word, he has chosen one or more methods, and in some cases has challenged the opinions of scholars.
Machine summary:
برای این شاخه از علوم قرآنی، تعاریف متعددی ذکر و زیرمجموعه های گوناگونی برشمرده شده است از جمله معانی القرآن ، غریب القرآن ، معرب القرآن ، اعراب القرآن ، اشتقاقات و مناسبات الفاظ قرآن ، مجازات القرآن ، وجوه و نظائر قرآن (شکوری، ١٣٧٤: ٥١-٥٨؛ همایی، ١٣٨٣: ١٨)؛ اما با توجه به سیرٔە علمای مختلف در تبیین مفردات میتوان این علم را چنین تعریف کرد: مفردات دانشی است که دربارٔە معنای اصلی و معنای مراد و مقصود کلمات آمده در آیات شریفۀ قرآن بحث میکند (طیب حسینی، ١٣٩٠: ١٨- ١٩) و در پژوهش حاضر نیز همین معنا مورد نظر است .
نمونۀ دیگر واژه «زینت » (نور: ٣١) است که اعم از زیور فارسی است ، زیور زینت هایی گفته میشود که مانند طلا و جواهر از بدن جدا است ، ولی کلمه «زینت » هم به این دسته گفته میشود و هم به آرایش هایی نظیر سرمه و خضاب که به بدن متصل است (مطهری، ١٣٨٣: ٤٧٩/١٩) ٦- روش های تبیین مفردات شهید مطهری برای بررسی معنای اصلی و مقصود کلمات قرآن کریم از روش های گوناگونی بهره گرفته است که مهم ترین آن ها به شرح زیر است : ٦-١- توجه به ریشه و اشتقاق کلمات هر واژه از ریشۀ خاصی مشتق شده و به تناسب نوع تغییرات در ساختار آن ، معانی مختلفی پیدا میکند؛ علمای لغت شناس نیز در اغلب موارد کتاب های لغت را بر پایۀ ریشۀ کلمات تنظیم کرده و پس از ذکر معنای ریشه ، در ساختارهای گوناگون و اوزان مختلف معانی مرتبط با آن را ذکر میکنند.