Abstract:
خاقانیشروانی از جمله شاعرانی است که در مقایسه با سایر سخنوران، بیشترین استفاده را از ظرفیتهای زبان بردهاست. یکی از شگردهای شعری وی در تصویرسازی و مضمونپردازیهای شاعرانه، بهرهگیری از عناصر قمار و اصطلاحات مرتبط با دو بازی «نرد» و «شطرنج» است؛ بهگونهای که میتوان وی را چه از نظر کمّی و چه از نظر کیفی، برجستهترین سخنگوی پارسی در این زمینه قلمدادکرد. با وجود کوششهای بسیار از سوی شارحان و خاقانیپژوهان، بیشترِ این مصطلحات به درستی و با دقت درک و تبیین نشدهاست. در این پژوهش، با بهرهگیری از شواهد درونمتنی و برونمتنی، برخی از این عبارات و واژگان، نظیرِ «کعبتین وامالیدن»، «دو شش را دو یک شمردن» و «عری»، بررسی و تحلیل شده؛ و در ضمنِ دستیابی به نکاتی نویافته در خصوص لوازم، قواعد و کیفیت نرد و شطرنج باختن قدما؛ شرح دقیق و صحیحی از ابیات مورد نظر به دست دادهشدهاست. در توضیح یک مورد نیز (مقامریصفت) شیوهای از رسمالخط کهن در استنساخ دستنویسهای دیوان خاقانی، همراه با ارائة شواهد متعدد، شناسایی و معرفی شدهاست.
Khaqani Sharvani, is one of the Persian poets who, compared to other poets, has made the most use of the capacities of language. One of his artistic techniques in poetic illustration and theme making, is the use of gambling elements and terms related to the two games "backgammon" and "chess"; in a way that he can be considered as the most prominent Persian poet in this field, both quantitatively and qualitatively. Despite many efforts by scholars and commentators of Khaghani's Divan, most of these terms have not been properly understood and explained. In this study, based on the use of in-text and out-of-text evidence, some of these phrases and words has been reviewed and analyzed; and while gaining new insights into the rules, and quality of the old backgammon and chess game; an accurate and correct interpretation of the verses is provided.In the explanation of one case, a method of old writing style in scribing the manuscripts of Khaghani's Divan, along with providing numerous evidences, has been identified.
Machine summary:
در این پژوهش ، با بهره گیری از شواهد درون متنی و برون متنی ، برخـی از ایـن عبارات و واژگان ، نظیرِ «کعبتین وامالیدن »، «دو شش را دو یک شمردن » و «عری »، بررسـی و تحلیل شده ؛ و در ضمنِ دستیابی به نکاتی نویافته در خصوص لوازم ، قواعد و کیفیت نرد و شطرنج باختن قدما؛ شرح دقیق و صحیحی از ابیات مورد نظر به دست داده شـده اسـت .
بدیهی است که ذکر مشخصات تمامی منابع مورد اسـتفاده ، در این مجالِ تنگ نمی گنجد؛ لیکن برای نمونه می توان به مهـم تـرین آنهـا بـه شـرح ذیـل اشاره کرد: ١- بزم دیرینه عروس (معدن کن ) ٢- گزارش دشواری های دیوان خاقانی (کزازی ) ٣- شرح دیوان خاقانی (برزگرخالقی ) ٤- شرح قصاید خاقانی (استعلامی ) ٥- فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی (سجادی ).
خاقانی خود در جای دیگر نیز عبارت «دویک شمردنِ دوشش » را به کار برده است : این فلک کعبتـین بـی نقـش اسـت همـه بـر دسـت خـون قمـار کنـد پنج یـک برگرفتـه باد(بـاز) فلـک که دو شش را دو یک شمار کند١٠ (خاقانی ، ١٣٨٥: ١٧٣) توجه به شاهد فوق نشان می دهد که برخلاف سخن کزازی ، در معنای این عبارت ، هیچ اشاره ای به «بسنده نکردن به آنچه حاصل می شود»، نیست .