Abstract:
پس از رحلت حضرت رسول9 بین اهل سنت و شیعیان در خصوص کیفیت تشریع و فصول اذان اختلاف نظر به وجود آمد. شاه اسماعیل صفوی با جلوس بر تخت سلطنت دو فصل «شهادت ثالثه» و «حی علی خیر العمل» را بر اذان افزود. این مقاله کوشیده است عملکرد صفویان را در این زمینه بررسی نماید. سؤالی که این مقاله در پی پاسخ به آن است درباره چرایی تأکید سلاطین صفوی بر ذکر «شهادت ثالثه» در اذان است. برای یافتن جواب این سؤال، متون تاریخی دست اول و مطالعات جدید در این زمینه با روش «تحلیلی - توصیفی» مطالعه گردید. هدف آن است که در یک مطالعه تاریخی مستند روشن گردد که افزوده شدن مجدد شهادت ثالثه به اذان در دورهی صفویه به سبب پایبندی به آموزههای نبوی در عصر تشریع یا آموزههای شیعی در عصر حضور اهلبیت نبوده، بلکه متأثر از شرایط اجتماعی و فضای سیاسی جدید بر اذان افزوده شده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان میدهد که صفویان به منظور هویتبخشی مذهبی به ایرانیان در مواجهه با امپراتوری عثمانی، کسب مشروعیت بیشتر، رقابت مذهبی با امپراتوری عثمانی و تسهیل در فرایند رسمی کردن مذهب تشیع، جدیت فراوانی برای ذکر شهادت ثالثه در اذان از خود نشان دادند.
After the departure of the Prophet, a disagreement emerged between the Shiites and the Sunnites regarding the way they should state the Adhan formula. After ascending the throne, the Safawid Shah Isma'il added the two formula of the third testimony ("Ashhadu Anna Aliyyan Walliullah") and Hayya ʿAla Khayr al-ʿAmal. This article has sought to investigate the Safawids' performance in this regard. The question this article is going to answer is about the reason for Safawid Sultans' emphasis on the third testimony formula. To find the answer to this question, the first hand historical texts and new studies in this regard were studied through an analytical-descriptive method. The goal is to clarify, with the evidences presented in a historical study, that re-addition of the third testimony to Adhan in the Safawid period was not due to commitment to the Prophet's teachings in the age of legislation or the Shiite doctrines in the presence of Ahl al-Bayt. Rather, it was done under the influence of the social conditions and political milieu. The findings of the study suggest that Safawids showed much seriousness for adding the third testimony to Adhan in order to grant religious identity to Iranians in facing the Ottoman Empire, obtain more legitimacy, do religious rivalry with the Ottoman Empire, and facilitate the process of establishment of the Shiite denomination.
Machine summary:
در نتيجه، شيعيان براي نخستين بار موفق شدند در حضور اهل سنت آزادانه به اقامه شعائر مذهبي خود، از قبيل برپايي جشن عيد غدير، عزاداري بر اباعبدالله الحسين7، ذکر «حي علي خير العمل» در اذان، شهادت به ولايت امام علي7 در ضمن اذان، 1 زيارت اعتاب مقدسه و شعار سفيد اقدام لازم به يادآوري است که بر اساس آنچه صاحب کتاب نشوار المحاضرة و أخبار المذاکرة که خود از شاهدان عيني اوضاع اجتماعي شيعيان در بغداد عصر بويهي بوده، در اين روزگار بعضي از مؤذنان غالي شيعه در فصول اذان ذکر شهادت ثالثه (أَشْهَدُ أَنَّ عَلِياً وَلِيُّ اللَّهِ) را نيز ميگفتند.
(روملو، 1357، ص85-86 / خواند مير، 1380، ج4، ص467 / قمي، 1359، ج1، ص73) اگرچه از دوره صفويه به بعد فقهاي امامي کوشيدند به کمک آموزههاي شيعي ذکر شهادت ثالثه را در اذان توجيه شرعي و استحباب آن را تبيين نمايند، اما تلاش مقاله حاضر بر آن است تا روشن سازد که رواج شهادت ثالثه در اذان بين عموم مردم ايران در سده دهم هجري، بيش از آنکه نتيجه تمکين به آموزههاي شيعي يا حکم فقهي علماي امامي اين عصر باشد، نتيجه تدابير سياسي سلاطين صفوي بود؛ زيرا سلاطين صفوي براي استحکام ارکان دولت خود نيازمند نوعي قدرت بر اساس مذهب تشيع بودند.
صفويان تلاش کردند با بهرمندي از جنبه هويتبخشي اذان، روحيه مليگرايي مذهبي ايرانيان را در برابر عثماني براي نمونه سيد محسن حکيم در کتاب المستمسک مينويسد: ذکر شهادت ثالثه در اذان در اين قرنها از شعائر ايمان و رمز تشيع است: «بل ذلک، أي ذکر الشهادة الثالثة في الأذان، في هذه الأعصار معدود مِن شعائر الإيمان، و رمز إلي التشيع؛ لكن لا بعنوان الجزئية من الأذان.