Abstract:
سهروردی، پایه گذار حکمت اشراق و بنیان گذار وحدتی در قلمرو نور بود که آن را «وحدت حقیقت» و نور را «حقیقت واحد» نام نهاد. براساس این دیدگاه تمام کثرت های عالم، با سلسله مراتبی از عوالم نورانی، در احاطه همین حقیقت واحد می باشند. از آنجاکه حکمت و هنر، هر دو به زبان رمز بیان می شوند و سرچشمه ای واحد دارند و حکمت اشراق به عنوان فلسفه ای نور محور، بنیاد هنر اسلامی- اشراقی به شمار می آید؛ از این رو دیدگاه سهروردی در خصوص رمز وحدت در مراتب نور (وحدت معنا)، حاوی ظرایفی است که می توان بر پایه آن ها به اصولی در خصوص حضور اصل وحدت در نشانه های کالبدی (وحدت صورت) معماری اسلامی دست یافت. به بیانی دیگر، نور در حکمت اشراق، به عنوان حقیقت واحد، رمزی است که می تواند به مثابه مظهر سلسله مراتب عوالم نورانی و با واسطه عالم نورانی مثال، آثار معماری را در قالب جلوه گاه حضور حقیقت، به نشانه هایی برای رمزگشایی معانی نهفته در لایه هایی متحد فضاها بدل نماید. از این رو در میان آثار معماری دوران اسلامی، از یک سو معماری مساجد با توجه به قابلیت های نمادین خود، می توانند محملی برای رمزگذاری و رمزگشایی مفاهیم وحدت آفرین نور (حقیقت واحد) باشند و از سوی دیگر یکی از بهترین شیوه های درک رموز و معانی مستتر در کالبد فضاها روش شناخت نشانه هاست. از این رو تحلیل نشانه شناختی فضا و عناصر معماری مسجد امام اصفهان (نمونه موردی تحقیق)، به عنوان «محمل نور»، معرف این مهم است که نور منشا وحدت و تالیف تمام زیبایی ها و قابلیت های ادراکی - مفهومی در این اثر است و معمار آن توانسته با دریافت وجوه کیفی جایگاه متعالی و وحدت آفرین نور و بهره گیری از وجوه نشانه (عمدتا نمادین)، اتحاد میان جهان نورانی (معنوی) و جسمانی (مادی) را به واسطه عالم مثال (خیال) ارایه دهد. رویکرد این تحقیق کیفی، گردآوری داده های مورد نیاز، به روش اسنادی و کتابخانه ای بوده و در سامان دهی داده ها ، ضمن استفاده از روش توصیفی، با شیوه تجزیه و تحلیل تطبیقی، یافته ها مورد ارزیابی و تفسیر قرار گرفته اند.
Sohrevardi was the founder of unity in the realm of light. He called unity
‘the unity of truth’ and light ‘the unified truth’. His enlightenment wisdom is
the foundation of Islamic-enlightenment art, and since wisdom and art are
expressed in code language, both can be considered to have a single source.
Based on Sohrevardi's view on the code and sign of light, principles can be
found regarding the presence of unity in the body of Islamic architecture. The
light in the wisdom of enlightenment, with the transcendence of the sublime
works of architecture, is a sign that can be the manifestation of the secrets
hidden in the layers of the realities of existence. Explaining his cryptic attitude
towards the unifying effects of light and examining the dimensions of
cryptography in Islamic architecture, this research analyzes examples of the
position of this attitude in the architecture of Imam Mosque in Isfahan. The
analysis of the architectural space of this mosque shows that light is the source
of all the beauties, and perceptual capabilities and the Muslim architect has
been able to present the unity between the luminous (spiritual) and material
worlds by receiving qualitative aspects and a little of his transcendent position.
In this research, in order to analyze the physical unity of the spaces of Imam
Mosque of Isfahan and with a semiotic approach to Sohrevardi's philosophical
system, data collection will be done by documentary-library method and their
analysis and judging will be done through a descriptive-analytical method.
Machine summary:
در بررسـي تطبيقي هنرو حکمت اسـلامي، سـهروردي ادراک حقيقي را مبتني بر شـهود و منطبق بر شـيوه ادراکي هنرمند و معمار مي داند؛ در واقع دريافت هنر و حکمت از طريق شهود، عبارت از رويت حقيقت رمزگونه در عالم معنا و بيان نشـانه اي آن در عالم ماده است ؛ مقامات معنوي معمار مســـلمان ايراني، نوعي حکمت شـــهودي به او عطا کرده بود که اثرات آن در وحدت معنا و کالبد معماري مساجد و در قالب سلوکي معنوي و عرفاني براي او و مخاطب اثر، از هشــتي ورودي تا شــبســتان ها مشــهود اســت ؛ از اين رو و با عنايت به تاثيرات ديدگاه هاي سـهروردي بر آراء و آثار هنرمندان ايراني، در اين تحقيق با مطالعه شـيوه برداشـت وي از معناي «وحدت » با مراتب و محوريت «نور»، به رمزگشايي مصاديقي از کارکردهاي وحدت بخش نور در قالب مفاهيم رمزگذاري شـــده در کالبدهاي به ظاهر متکثر معماري مســـجد پرداخته خواهد شـــد؛ در اين ميـان ، پيوند دهنده و واســـط بين مباني عرفاني حکمت اشـــراق (به مثابه مدلول ) و مصاديق متبلور در کالبد اثر(به مثابه دال )، دانش نشانه ها و نشانه شناسي خواهد بود.
١-٣ -ضرورت و اهميت تحقيق نقش وحدت آفرين نور در معماري مسـاجد، به نشـانه «اصـل تجلي» حائز اهميت است ؛ به اين دليل که فضاها و عناصر مرتبط با نور در مساجد، نشانه تجلي خداوند يعني «نور»، نماد جلوه گري نور مطلق آسـمان ها و زمين (با اشـاره به آيه محوري حکمت اشـراق ) و تنها وجود حقيقي (حقيقت واحد) هسـتند؛ در واقع اهميت نحوه حضـور نور در معماري مساجد به قدري است که هيچ نشــانه و نمادي به اندازه نور به وحدت الهي شــبيه نيســت ؛ لذا انديشــه هاي مبتني بر رموز حکمت اشراق به مثابه معاني در وحدت کالبدي معماري مسجد رمزگذاري و از آنجاکه توجه به صــورت و معنا به مرحلۀ ســلوک و جايگاه عابد در عالم بســتگي دارد؛ مخاطب (عابد) با توجه به مقام خود در عالم هســتي مي تواند از کالبد، معاني را رمزگشــايي و به محتواي آن کالبد دست يابد.