Abstract:
در قرآن کریم، توصیفات متعدد و به ظاهر متعارض نسبت به انسان دیده میشود. از یک سو متصف به ویژگیهایی همچون فطرت الهی، مجهز به قوهی تعقل، مجهز به قوه اختیار و انتخاب، مکرّم به کرامت الهی، برخوردار از نفخه الهی و... شده و از سویی دیگر مکررا به صفاتی نکوهیده همچون کفور، قنوط، ضعیف، عجول، هلوع، بخیل، قتور، جزوع، منوع و.... متصف شده است. این تفاوتها از کجا ناشی میشود و چگونه میتوان به هماهنگی میان آیات مربوطه رسید؟ این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی ضمن تبیین این صفات، در راستای وحدتانگاری آنها گام برداشته است. چنین به دست آمد که این مجموعه ظاهرا متعارض، انسان را در احسن تقویم قرار میدهد. دستهای از آیات صفات انسانی ناظر به مرحله تکوین انسان است و بدین لحاظ که ناشی از خلقت الهی است، مورد نکوهیدگی قرار نمیگیرد و اصولا متعلق ارزشگذاری اخلاقی واقع نمیگردد؛ اما در مرحله فراتکوین، آنجا که پای انتخاب و اختیار به میان آید، تکلیف، ارزشگذاری، پاداش و یا عقوبت مطرح میشود. انسان در سیر رو به جلوی خویش وامدار همه این ویژگیهاست. در کشاکش مجموع این ویژگیها است که بشر به اعلی علّیین یا اسفل السافلین میرسد و این همه، در راستای چگونگی انتخاب اوست.
In the Holy Qur'an, there are many and seemingly conflicting descriptions of human beings. On the one hand, he is described by characteristics such as divine nature, equipped with the power of reason, free will and choice, honored with divine dignity, blessed with divine grace, etc., and on the other hand, he is repeatedly criticized for qualities such as ingratitude, hopelessness, weakness, hurriedness, greediness, stinginess, ungenerousness, intolerance, insufficiency and so on. Where do these differences come from and how can harmony be achieved between the relevant verses? This article has taken a step in the direction of their unification while explaining these characteristics with descriptive-analytical method. Therefore, it was found that this apparently conflicting collection places human being in the Best Make (Ahsan’i Taqweem). A group of verses on human characteristics refers to the stage of human development, and in this sense, it is caused by divine creation, it is not condemned, and principally not subject to the moral evaluation; but in the post-creation stage, when it comes to choice and free will, then issues like duty, valuation, reward or punishment are raised. Man is indebted to all these features in his forward journey. In the struggle of the entirety of these characteristics, the human being reaches the highest of the high (A’la Illiyyin) or the lowest of the low (Asfal al-Safilin), and all this is in line with how he chooses
Machine summary:
صـفاتي که در هر انسـاني بنا به طبيعت وجودياش و بر اسـاس خلقت و آفرينش خداوند قرار داده شده است : ـ کفور و کفّار يکي از اوصـاف منفي انسـان که بارها در قرآن بدان اشـاره شـده کفرکيشـي و ناسـپاسـي اسـت : )به تصویرصفحه مراجعه شود)(اسـراء/ ٦٧) و چون در دريا به شـما صـدمه اي برسـد، هر که را جز او مي خوانيد ناپديد [و فراموش ] مي گردد و چون [خدا] شـما را به سـوي خشـکي رهانيد، رويگردان مي شـويد، و انسـان همواره ناسپاس است .
علامه طباطبايي که از عاملانِ به روش تفســيري قرآن به قرآن اســت، در اين آيات نيز بدين شيوه تمسک نموده و تفسير کلمه «هلوع» را به دو آيه بعد ارجاع داده؛ هلوع کسي است کـه هنگـام برخورد ـبا نـاملايمـات بســيـار جزع مي کنـد و چون بـه خيري مي رســـد از انفـاق بـه ديگران خودداري مي کند و اين وجه بســيار وجه خوبي اســت و ســياق آيه هم با آن مناســب اسـت ، چون از سـياق دو جمله )به تصویرصفحه مراجعه شود) پيداســت که مي خواهد هلوع را معنا کند (طباطبايي ،١٣٧٤ش ، ج ٢٠: ١٨).
دوگانگي صـفات انسـان از منظر قرآن ، هيچگونه تعارضـي را حقيقتاً در بر ندارد، چرا که مجموع اين زواياي وجودي انسـان اسـت که او را در مرحله احسـن تقويم قرار )به تصویرصفحه مراجعه شود) (تين /٤)؛ براســـتي انســـان را در نيکوترين اعتـدال آفريديم .
َ اينجـاســـت کـه نقش تربيتي انبيـاء و اوليـاء رخ مي نمـايـد: )به تصویرصفحه مراجعه شود) نتيجه گيري خداوند در قرآن صـفاتي ظاهرًا متعارض براي انسـان بيان نموده اسـت .
First Edition, Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance Publications.