Abstract:
بحث مراتب حکم که به چگونگی شکل گرفتن حکم و رسیدن آن به
مکلف میپردازد، یکی از مهمترین مباحث علم اصول میباشد. به همین
منظور اصولیون در مورد آن کاوشهای زیادی انجام دادهاند که در نتیجه
باعث ایجاد مبانی مختلفی در این موضوع شده است. در این باب نگارنده
به سه مبنا بر خورد کرده است. اولین مبنا نسبت به مشهور اصولیون
میباشد که در مراتب حکم قائل به دو مرحله (فعلیت و تنجز) شدهاند.
دومین مبنا نسبت به مرحوم آخوند خراسانی میباشد، ایشان قائل به
چهار مرحله (اقتضاء، انشاء، فعلیت، تنجز) شدهاند. سومین مبنا نسبت
به مرحوم امام خمینی میباشد، ایشان اساسا مرحلهای را برای احکام در
نظر ندارند و میفرمایند که دو نوع حکم داریم نه دو مرحله حکم. در این
مقاله سعی بر این شده است به روش کیفی و کمی نگاه اصولیون مختلف
بیان شود و سپس نقد و نظریه مرحوم امام خمینی بیان شود.
Machine summary:
(فاضل لنکرانی،1377 ج6 ص 168) 3-1 مرحله فعلیت مرتبۀ سوم مرحلۀ فعلیت است، یعنی حکمی را که شارع انشا کرد، این قانونی را که مولا جعل کرد با توجه به یک شرایطی است و آن شرایط از این قبیل است که اولا مکلف علم و اطلاع از قانون پیدا کند و ثانیا قدرت بر موافقت و رعایت قانون هم پیدا کند بعبارت دیگر زمانی که جاهل نباشد، عاجز نباشد، غیر قادر نباشد، حکم فعلی میشود؛ یعنی بعث و زجر مولا به مرحله اجرا درمیآید.
برای درک وتصویر بهتر باید بگوییم مانند همین مراحلی که شاید الان هم در بعضی از مواضع تقنینیه وجود داشته باشد که در یک مرحله قانون جعل میشود و در مرحله بعدی به اجرا گذاشته میشود؛ یعنی قانون پیاده میشود و باید بر وفق قانون عمل شود، منتها حالا در قوانین متعارفه بین عقلا اینکه عالم باشد یا جاهل باشد، اینها ظاهرا خیلی نقش ندارد اما از نظر عقل اجرا و این که یک قانونی به مرحله اجرا و عمل و لزوم موافقت و حرمت مخالفت برسد، مشروط به این است که مکلف اولا اطلاع از آن قانون پیدا کند و ثانیا قدرت بر موافقت و رعایت آن را هم داشته باشد.
بله تنها در تمام فقه از اول تا آخر که برخورد کردیم دو مورد پیدا شده است که خود روایات فرمودهاند که بین عالم و جاهل فرق وجود دارد: یک مورد مسأله جهر و اخفات است، گفتهاند: اگر کسی نمیدانست که نمازش را باید بلند بخواند، و اخفاتی بخواند یا بالعکس، در اینجا نمازش اشکالی ندارد؛ چرا که در روایات این است که «اجهر فی موضع الاخفات أو اخفت فی موضع الجهر» یعنی اگر جهلا باشد مانعی ندارد.