Abstract:
رابطه عقل و دین به طور عام و عقل و فقه به طور خاص, از دیرزمان محل
گفتگو بوده است از همین رو در شرائع و فرقهای مختلف جایگاه و اهمیت
متفاوتی دارد. عقل در فقه امامیه از منابع استنباط احکام به شمار میرودء در
این نوشتار بیان شد کارایی عقل در فقه امامیه فراتر از کارایی ابزاری است
و شامل کارایی سندی و استقلالی هم میشود. از آن جایی که دلیل عقلی
به دو دسته کلی مستقلات و غیر مستقلات عقلیه تقسیم میشود ابتندا به
توضیح هریک پرداختیم و در قسمت غیر مستقلات عقلیهء ذکر مصادیق و
چگونگی رسیدن عقل به یک حکم شرعی از حکمی دیگر تبیین شد و سپس
در مستقلات عقلیه که از دو مقدمهء یکی صغری و دیگری کبری تشکیل شده
است؛ در گام نخست به مقدمه صغری» یعنی تحسین و تقبیح عقلی اشاره شد
و سپس به مقدمه کبری که تلازم بین حکم عقل و حکم شرع است. پرداخته
شد. در نهایت جایگاه این دو مقدمه در نظر امام خمینی ن بررسی شد وبیان
به داخل شدن در دار غصبی و... استفاده کردهاند و فتوی دادهاند.
Machine summary:
طلبه سطوح عالی مدرسه فقهی امیر المومنین کلید واژه: دلیل عقل - حسن و قبح عقلی –ملازمات عقلیه- حکم شرعی- امام خمینی مقدمه عقل به عنوان یکی از بزرگترین نعمت های الهی و تمایز دهنده انسان از موجودات دیگر همواره مورد توجه بوده تا جایی که در متون دینی نیز از عقل به عنوان رسول باطنی یاد شده است مانند این حدیث امام موسی الکاظم علیه السلام که میفرمایند: إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَيْنِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْأَئِمَّةُ ع وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ (کلینی،1407ق، ج1 ص 15) مذاهب اسلامی در برخورد با عقل به عنوان منبع برای استنباط احکام، نظرات مختلفی دارند.
با این حال در مورد عقل به عنوان منبع برای کشف احکام شریعت در لسان فقهای متقدم کمتر توضیحی وجود دارد و میتوان گفت بحث دلیل عقل به طور تدریجی و رفته رفته میان دانشمندان شیعه مطرح شده و تکامل پیدا کرده است به طوری در بین فقهای متقدم دلیل عقل و بحث از آن جایگاه متمایزی نداشته بلکه از ان درضمن مباحث الفاظ و قیاس و برخی از مباحث اصول عملیه مثل استصحاب بحث میکردند.
آیا عقل جدای از کارایی ابزاری، کارایی سندی هم دارد؟ کیفیت کارایی سندی عقل چگونه است؟ آیا امام خمینی ره در فتاوای خود به دلیل عقلی استناد کردهاند؟آیا ایشان قانون ملازمه را قبول دارند؟ با توجه به این که در کتاب و سنت، عمومات و احکام بسیاری وجود دارد که مستند به آنها بسیاری از مسایل پاسخ داده میشود، جدا از کارایی ابزاری عقل، کارایی سندی، در چه مباحثی مورد استفاده قرار گرفته است مورد سوال است بالخصوص برای افرادی که در سطح اولیه علم اصول، مبحث عقل را مطالعه میکنند این سوال وجود دارد که بحث دلیل عقل در چه مواردی کاربرد دارد.