Abstract:
علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق) در تالیف بحارالانوار از منابع بسیاری بهره برده که در مقدمه آنها را معرفی کرده است. یکی از این منابع کتاب مقصد الراغب الطالب فی فضائل علی بن ابی طالب است که پس از وی نیز در منابع مختلف و اغلب به واسطۀ مجلسی از آن نقل و یاد شده است. از آنجا که بر اساس تنها نسخۀ شناخته شده، این کتاب به فضائل دوازده امام و حضرت زهرا؟عهم؟ اختصاص دارد، با بررسی منقولات بحار از آن نخست این پرسش مطرح میشود که چرا تنها ده مورد و همه از یک باب مقصد که دربارۀ قضاوتهای حضرت علی(ع) است، در بحار نقل شده است؟ پرسش دیگر این که چرا در بحار نقلی در بخش معصومین؟عهم؟ از مقصد وجود ندارد؟ سرانجام این که نظر علامه دربارۀ مولف کتاب که او را حسین بن محمد بن حسن، یکی از «قدماء الاصحاب» و نزدیک به عصر شیخ صدوق (د. 381 ق.) دانسته است؛ برچه اساسی است و با وجود تکرار آن در آثار اغلب پسینیان، اعتبار آن چگونه است؟ در این پژوهش با بررسی سفرهای مجلسی، این فرضیه مطرح و با شواهد موجود تقویت میشود که وی در سفر مشهد به کتاب دست یافته است. مطلبی که به پاسخ هر سه پرسش مرتبط است و نظر علامه دربارۀ نام مولف را تحت تاثیر شیخ حر عاملی میداند. در پایان نشان داده شده که این نظر از پایۀ محکمی برخوردار نیست و طبق مطالعات انجام شده، مولف از عالمان قرن ششم و هفتم بوده و با این که گمانههای متعددی برای نام او مطرح شده ؛ بررسیهای انجام شده بر روی نسخۀ خطی کتاب حاکی از تعلق آن به عالمی در اربل در قرن ششم و هفتم هجری است.
Machine summary:
از آنجا که بر اساس تنها نسخۀ شناخته شده، این کتاب به فضائل دوازده امام و حضرت زهرا؟عهم؟ اختصاص دارد، با بررسی منقولات بحار از آن نخست این پرسش مطرح میشود که چرا تنها ده مورد و همه از یک باب مقصد که دربارۀ قضاوتهای حضرت علی؟ع؟ است، در بحار نقل شده است؟ استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران mmojtahedi@um.
در نتیجه به این پرسشها پاسخ داده خواهد شد که:با توجه به موضوع مقصد چرا در بحار نقلی در بخش معصومین؟عهم؟ از آن وجود ندارد؟ چرا تنها ده مورد و همه از یک باب مقصد در بحار نقل شده است؟ نظر علامه دربارۀ مؤلف کتاب برچه اساسی است و اعتبار آن چگونه است؟ پیشینه فارغ از پژوهشهایی که به صورت کلی دربارۀ علامه مجلسی و کتاب بحارالانوار صورت گرفته است، پژوهشهای انگشت شماری به بررسی منابع بحارالانوار پرداختهاند.
معرفی مختصر مقصد نام کامل کتاب مورد بحث چنانکه در مقدمۀ مؤلف آمده «مقصد الراغب الطالب فی فضائل الامام علی بن ابی طالب واهل بیته ائمة الهدی ومصابیح الدجی» است (مقصد، 2، 4چ) 1 همانطور که از عنوان آن مشخص است، این کتاب به فضائل ائمۀ معصومین؟عهم؟ و البته زندگی و سخنان ایشان و همچنین چند باب به حضرت زهرا؟عها؟ اختصاص دارد.
چگونگی دسترسی علامه مجلسی به مقصد در مشهد از آنجا که تنها نسخۀ شناخته شدۀ مقصد هم اکنون در مشهد نگهداری میشود و تاکنون گزارشی از وجود نسخهای دیگر به دست نیامده است، این احتمال دور از ذهن نیست که شاید همین نسخه بوده که شیخ حرعاملی که در مشهد میزیسته، از آن استفاده کرده و تصریح کرده که کتاب را دیده است (حر عاملی، امل الآمل، 2/100).