Abstract:
کتاب جامع الحکمتین اثر حکیم ناصرخسرو قبادیانی در سال 462 ه. ق تالیف شده است و در آن ناصرخسرو به بیان عقاید الهیاتی و فلسفی خود از دیدگاه نظرات و تاویلات اسماعیلیه پرداخته است.به دلیل توجه خاص ناصرخسرو به مقوله زبان و نوشتار ، او در اقدامی نوگرایانه به ابداع ، جایگزینی و گاهی واژه سازی دست زده و سعی نموده برای اصطلاحات فلسفی –کلامی رایج در آن دوران برابرهای فارسی مناسب را جایگزین کند.حتی در مواردی به صراحت اشاره کرده است که هرچند این واژه به زبان تازی اینگونه است ولی به فارسی باید واژه دیگری را بکار برد.از آنجا که فلسفه و الهیات رایج در ان زمان فلسفه مشاء بوده و ناصر خسرو تحت تاثیر دو فیلسوف مهم تا آن دوران یعنی فارابی و ابن سینا بوده است ، بنابراین سعی نموده تا برای اصطلاحات و عبارات رایج در فلسفه مشاء ، برابرهای مناسب فارسی پیدا نماید.هرچند مبدع همه واژه ها نیز نبوده و گاهی اصطلاحات موجود را با تغییر معنا و گاهی بدون تغییر معنا و با احیا و گسترش واژه های موجود در زبان فارسی میانه بکارگرفته است که اگر هم چنین باشد از ارزش تلاش و پیگیری او در احیای زبان فارسی ، چیزی نمی کاهد.
این پژوهش با روش کتابخانه ای و توصیفی –تحلیلی با بررسی خط به خط کتاب جامع الحکمتین در حدود 150 واژه معادلسازی شده را استخراج کرده و آن را به صورت یک فرهنگ مختصر و در قالب یک جدول ارائه داده است.در ضمن در ستون دوم هم معادل رایج و اصطلاح کاربردی در کتب فلسفی و کلامی آن دوران را هم استخراج کرده که در تاملات واژه گزینی و فن ناصرخسرو در این مورد جالب توجه است.
Jameolhekmatain is writed by Naserkhosro at 462(A.H).Naserkhosro has explained theological and
philosophic ideas from Esmaelies vision.because of special attention to “language” and “ written type” he
started to make and replace the new words by modernistic view. He tried to find Persian equivalence words
for theological and philosophic terms. Even he mentioned directly that despite of Arabic forms of
expressions but I tried to use Persian words. Since common philosophic ideas were “ Masha” and he was
expressed by Farabi and Ebnesina. Even so he wasn’t new creator of all Persian words. Sometimes he uses
common expressions by changing the meaning and sometimes without changing only by extending the
.words in middle Persian.in every case his activity is very valuable
This research based on library and analytical method, extracted 150 equivalence words by checking whole
lines of” jameolhekmatain “ and represented a table of these words in Persian. In second column common
and applied expressions in that time are showed. The Persian words are very important at word-making ideas
. especially to study the method of Naserkhosro
Machine summary:
به دليل توجه خاص ناصرخسرو به مقوله زبان و نوشتار ، او در اقدامي نوگرايانه به ابداع ، جايگزيني و گاهي واژه سازي دست زده و سعي نموده براي اصطلاحات فلسفي –کلامي رايج در آن دوران برابرهاي فارسي مناسب را جايگزين کند.
غلامرضايي، خاتمي و بالو(١٣٩٠) با پژوهش " تاملي بر آثار ناصرخسرو " به رويکرد کلام محوري او توجه کرده اند و حيدري(١٤٠٠) در مقاله اي با عنوان " شيوه هاي واژه گزيني و واژه سازي در آثار منثور ناصرخسرو" معتقد است که وي مبدع اين اصطلاحات نبوده و بسياري از اطلاحات او در زبان فارسي ميانه وجود داشته است .
به اين ترتيب و بر اساس اين بينش و طرز تفکر، ناصرخسرو در آثار منثور خود و براي بيان عقايد ديني و تفکرات فلسفي خود با استفاده از امکانات موجود در واژه نامه هاي متون پهلوي و زبان فارسي ميانه دست به استخراج و گاهي ابداع واژه ميزند و گاهي بدون تغيير معنا و گاهي با تغيير معنا آنها را بسط و گسترش داده و نثر خود را از ديگر نثرهاي آن زمان متمايز مي کند(حيدري، ١٣٨٩).
محمد معين (١٣٧٧) در مقاله "لغات فارسي ابن سينا و تاثير آن در ادبيات " اشتراکات لغوي ناصرخسرو و ابن سينا را بيان کرده و استاجي و سعيدي(١٣٩٠) با بررسي ويژگيهاي ذاتي زبان فارسي در امر واژه سازي دريافته اند که در زبان فارسي ايجاد واژه هاي نو و تازه هميشه با نوعي رکود و غفلت روبرو بوده و نقش وام گيريها بسيار برجسته تر از ابداعات بوده است .