Abstract:
ادراکات فطری به معنای ادراکاتی عمومی هستند که در ذهن همگان یکسان هستند و تحت تاثیر زمان، مکان و شرایط قرار نمیگیرند. حقوق کیفری شاخهای از علم حقوق است که از مجموعه گزارههایی (اصول و قواعد) تشکیلشده است که درباره جرم و اطراف آن (مجرم و بزه دیده)، مسئولیت کیفری و واکنش علیه پدیده مجرمانه (مجازات و اقدامات تامینی و تربیتی) گفتوگو میکند؛ بنابراین، ادراکات فطری در علوم مختلف ازجمله فقه جزایی و حقوق کیفری جریان دارند. در این مقاله درصدد هستیم، ضمن مطالعه میانرشتهای میان فقه و حقوق جزایی به این پرسش پاسخ دهیم، ادراکات فطری در فقه جزایی و حقوق کیفری کدامند که با بررسی تحلیلی – توصیفی اثبات میشود، لزوم تحمیل مجازات بر مجرم، منع اضرار به غیر، وجوب دفع ضرر محتمل و ترجیح راجح بر مرجوح از گزارههای فطری هستند که در فقه جزائی و حقوق کیفری جریان دارند؛ البته ادراکات فطری به این گزارهها محدود نمیشوند.
Machine summary:
اضراربه دیگری ظلم ِ بر او است و قبح ظلم از قوانین فطری است و از واضح ترین موارد حسن و قبح عقلی است ِ (سیستانی ، ۱۸۶:۱۴۱۴)اگر فرض کنیم که دو منبع کتاب و سنت دربارٔە قاعده «لا ضرر و لا ضرار» ساکت بودند؛ یعنی موافق یا مخالف نبودند، ما مجبور بودیم که قاعده «لا ضرر و لا ضرار» را به عنوان یک قاعده اساسی در فقه اسلامی بپذیریم ؛ زیرا عقل و منطق زندگانی اجتماعی به طور بدیهی حکم می کند که اگر قانون از اضرار جلوگیری ننماید، زندگانی دسته جمعی نه تنها دشوار خواهد بود، بلکه امکان ناپذیر خواهد گشت ؛ بنابراین ، حکم اضرار به غیر بسیار بدیهی است (جعفری تبریزی ،۹۶:۱۴۱۹).
یکی از منتجات وجوب دفع ضرر محتمل ، انتفای عقوبت ها در صورت وجود عذر است و اضطرار و اکراه به عنوان مصادیق دفع کننده ضرر محتمل ۵هستند که اگر رفتار [به ظاهر] مجرمانه (از روی اضطرار و اکراه )جهت دفع ضرر محتمل باشد، جرم نیست و وصف مجرمانه آن زایل خواهد شد؛ بنابراین گاهی حسب شرایط اضرار به دیگری جایز است ۶و حتی با وقوع اضرار جرم واقع نمیگردد و اضرار زننده مستحق مجازات نمیگردد؛ زیرا اثبات مجازات به قبح فاعلی نیاز دارد و بدون آن نمی توان فاعل آن راصرفاًبه خاطرقبح فعلی مجازات کرد.
لزوم تحمیل مجازات بر مرتکب ، منع اضرار به دیگری ، وجوب دفع ضرر محتمل و تقدیم راجح بر مرجوح از گزاره های فطری هستند که در فقه جزایی و حقوق کیفری جریان دارند.