Abstract:
ایران اولین کشور در خاورمیانه به شمار میرود که نفت در آن تولید و صنعت نفت آن ملی شد. نفت مهمترین منبع تأمین درآمدهای ارزی و یکی از منابع اصلی در برنامههای توسعه و بودجههای سالانه در ایران بوده است. نوسانات و تکانههای قیمتی نفت و تأثیر مستقیم آن بر درآمدهای دولت در دوران مختلف باعث تحولاتی درحوزههای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی شده است. هدف این پژوهش بررسی جایگاه، سهم و اهمیت درآمدهای نفتی در برنامههای اول تا پنجم عمرانی در زمان پهلوی است. این پژوهش کیفی و روش جمعآوری اطلاعات به صورت مطالعات اسنادی و کتابخانهای و شیوۀ تحلیل اطلاعات نیز توصیفی و تاریخی است. نتایج پژوهش نشان میدهد کاهش و حذف درآمدهای نفتی بعد از تحریم این صنعت (که ناشی از ملی شدن صنعت نفت بود) عامل اصلی توقف برنامۀ عمرانی اول و نرسیدن این برنامه به اهداف مورد نظر بود، ولی در برنامۀ دوم نفت از بخشهای اصلی رشد اقتصادی این برنامه بوده است. هرچند در این برنامه بخش خدمات نقش اصلی را داشت، از سال 1342 به بعد مجدداً بخش نفت تا پایان برنامۀ عمرانی پنجم بخش اصلی اقتصاد ایران بود. در برنامۀ سوم و چهارم، توسعۀ نفت به موفقیت چشمگیری میرسد و پشتیبان اصلی رشد این برنامهها قرار میگیرد، چنانکه از برنامۀ عمرانی سوم تا پایان دوران پهلوی میزان تولید و درآمدهای نفتی افزایش مییابد و بعد از افزایش انفجارگونۀ قیمت نفت در بازارهای جهانی در اوایل دهۀ 1350، پیشبینی افزایش شدید درآمدهای نفتی باعث بازنگری در برنامۀ عمرانی پنجم میشود.
Iran is the first country in the Middle East where oil was produced and the first country whose oil industry was nationalized. Oil has always been the most important source of foreign exchange earnings and one of the main sources of development programs and annual budgets in Iran. Oil price fluctuations and impulses, and their direct impact on government revenues in different eras have caused changes in the economic, political, and social spheres. The purpose of this research is to investigate the position, part, and importance of the oil revenues in the first to fifth development programs during the Pahlavi era. This research is qualitative, and the data collection method is based on archival sources with a descriptive-historical method for data analysis. The results of the research showed that the reduction and elimination of oil revenues after the boycott of this industry (due to the nationalization of the oil industry) was the main reason for the failure of the first development program, which did not reach its goals. Nevertheless, in the second development program, oil has been one of the main economic growth sectors of this plan. Although in the second development program, the service sector had the most important role, from 1963 onwards, the oil sector was again considered the main sector of Iran's economy until the end of the fifth development program. In the third and fourth programs, oil is placed as the main support for the remarkable success and proper growth of these plans. Therefore, from the third development program to the end of the Pahlavi era, the oil production amount and incomes increased. After the feverish increase of oil prices in the world markets in the early 1970s, the forecast of a sharp increase in oil revenues was one of the main factors for the revision of the fifth development program.
Machine summary:
نتايج پژوهش نشان ميدهد کاهش و حذف درآمدهاي نفتي بعد از تحريم اين صنعت (که ناشي از ملي شدن صنعت نفت بود) عامل اصلي توقف برنامۀ عمراني اول و نرسيدن اين برنامه به اهداف مورد نظر بود، ولي در برنامۀ دوم نفت از بخش هاي اصلي رشد اقتصادي اين برنامه بوده است .
در سال هاي منتهي به شروع برنامۀ عمراني اول ، مشکلاتي نظير وقوع جنگ جهاني دوم ، سقوط دولت مرکزي و تبعيد رضاشاه در شهريور ١٣٢٠ باعث شد تأسيسات صنعتي و کارخانه هايي که عمدتاً به پشتوانۀ دولت در ايران تأسيس شده بودند، در آستانۀ تعطيلي قرار گيرند و به علت رکود بخش صنايع و معادن سهم اين بخش طي اين مدت کاهش يابد و زمينه هاي صنعتي اندکي که در کشور شکل گرفته بود نيز دچار مشکل شود.
براساس گزارش عملکرد برنامۀ عمراني اول ، سهم ارزش افزودٔە بخش نفتي ايران در سال ١٣٣١ و ١٣٣٢ به صفر رسيد و بعد از آن نيز نسبت به سال قبل از ملي شدن صنعت نفت حجم آن بسيار کم بود.
سهم توليد بخش نفت در توليد ناخالص ملي در ابتدا و انتهاي برنامۀ عمراني سوم ٣ (به تصویر صفحه مراجعه شود) افزايش ســهم و ميزان دريافت هاي نفتي در برنامۀ عمراني ســوم در حالي است که در طول پنج سال منتهي به ســال ١٣٤٦ سطح عمومي قيمت ها (تورم ) در کشور فقط ٧,٥ درصد افزايش مييابد که اين رقم در تمام تاريخ مکتوب و مســتند اقتصاد ايران از ســال ١٣١٥ تا حال (١٤٠١) کمترين نرخ تورم در يک دورٔە پنج سالۀ پي در پي است .