Abstract:
سه نظریۀ اخلاقی؛ فضیلتگرایی، غایتانگاری و وظیفهگرایی در فلسفۀ اخلاق برای تعیین ملاک ارزش فعل اخلاقی مطرح شده است. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که گزارههای اخلاقی نهج البلاغه با کدامیک از موارد یادشده، سازگارتر است؟در این راستا، عرضۀ نظریات رائج در فلسفۀ اخلاق بر نهج البلاغه به عنوان یکی از منابع اصیل تفکر اسلامی، در ترسیم نظام اخلاقی اسلام راهگشاست. مقالۀ حاضر با روش توصیفی_ تحلیلی، با توجه به کلام امیرالمومنین(ع)، سرنخهایی از فهم هنجارهای اخلاقی اسلام را ارائه کرده است. در فرایند تحقیق از گزارههای متعدّد در نهج البلاغه، نظریۀ تلفیقی «غایتانگاری فضیلت بنیاد» به دست میآید. یافتههای پژوهش نشان میدهد غایت مورد نظر آن حضـرت(ع)، توحید حضوری و انقطاع الی الله است که از نظر مصداق، با هیچیک از دیدگاههای غایتگرایی رائج، قابل انطباق نیست.
Three moral theories of Virtueism, idealism, and dutyism have been proposed in the philosophy of ethics to determine the value of moral action. The main question of the research is: Which of the mentioned cases are more compatible with the moral propositions of Nahj al-Balagha? In this regard, presenting the ideas accepted in the philosophy of ethics on Nahj al-Balagheh as one of the original sources of Islamic thought is a way to define Islam moral system. This article has provided some clues for understanding the moral norms of Islam according to the words of Imam Ali (A.S.) and has presented it in a descriptive-analytical way. In the process of researching several propositions in Nahj al-Balagheh, a unified theory of "virtue-based idealism" is obtained. The findings of the research show that Imam Ali's goal is monotheism in deeds and separation from anything but God, which is not compatible with any of the popular idealism views.
Machine summary:
ازآنجاکه هیچ مکتب اخلاقیای نمیتواند بدون نظریۀ اخلاقی باشد، این سؤال مطرح میشود که کدامیک از نظریه-های رایج؛ یعنی دیدگاههای غایتگرا، وظیفهگرا و فضیلتگرا به آموزههای علوی نزدیکتر است؟ در واقع، پژوهش حاضر در پی یافتن چگونگی نسبت آموزههای علوی در حوزۀ اخلاق با این سه دیدگاه از مباحث حوزۀ اخلاق هنجاری است و نیز بررسی این نکتۀ مهم که سوگیری آموزههای اخلاقی نهجالبلاغه ناظر به چیست: غایت، وظیفه یا فضیلت؟ اهمیت پژوهش از آنجا که ترســیم شفّاف و منطقی اهداف مورد نظر در هر نظام اخلاقی مســتلزم مدل و الگویی اســت، نگارنده به کسی (امیرالمؤمنین، علی؟ع؟) رجوع کرده است که اخلاق یکی از کلیدواژههای شناخت شخصیت اوست و همچنین بخش قابلتوجهی از سخنان ایشان در کتاب گرانسنگ نهجالبلاغه را حکمت عملی و اخلاق تشکیل میدهد.
پیشینۀ پژوهش دربارۀ مکاتب و رویکردهای اخلاقهنجاری، پژوهشهای بسیاری صورت گرفته که البته بیشتر معطـوف بـه نقد این مکاتب و رویکردهاست؛ از جمله: _ سعیدی و دیگران (1397) در مقالۀ «شاخصهای وظیفهگرایی اخلاقی در مکتب اخلاقی امیرمؤمنان؟ع؟» شاخصهایی برای شناخت وظیفه مطرح کرده است؛ مانند: توجه به قاعدۀ زرّین، پاسداشت پایبندی به اصل کیفیت استخدام وسیله، وجود قواعد مطلق اخلاقی (صداقت، وفای به عهد، امانتداری)، اصل عدالت و اصل حقطلبی.
بعضی از محقّقان با بررسی متن نهجالبلاغه وجود برخی شاخصها برای شناخت وظیفه در این کتاب را دلیل وظیفهگرایی اخلاق در مکتب اخلاقی امام علی؟ع؟ دانستهاند (سعیدی و دیگران، 1397: 61_ 82).
2. مکتب اخلاقی امام علی؟ع؟ از نظر غایی ثنوی نیست؛ هدف یک چیز و آن توحید حضوری و انقطاع الی الله است و مفاهیم بسیاری چون فوز، فلاح، سعادت، قرب و رضای تعالی بر آن منطبق میشود.