Abstract:
پس از استیلای ارتش سرخ بر جمهوری آذربایجان در 1920م/ 1299ش، شمار زیادی از عناصر سیاسی و نظامی آن سرزمین به ایران پناهنده شدند. موضوع پیشگفته تاکنون در پژوهشها چندان موردتوجه قرار نگرفته و بیشتر به حضور و فعالیت مهاجران آذربایجانی در ترکیه و اروپا پرداخته شده است. پرسش اصلی مقالۀ حاضر، چگونگی مناسبات جامعۀ مهاجران آذربایجانی، مشخصاً پناهندگان سیاسی، با دولت ایران در دهههای 1940ـ1920/ 1320ـ1300 و ظرفیتها و موانع همکاری دو طرف بوده است که تلاش شد با بهرهگیری از منابع دست اول و پژوهشها، عموماً به زبانهای بیگانه، ابعاد مختلف آن بررسی شود. با توجه به برخورد مناسب ایرانیان با مهاجران، وجود پیوندهای عمیق تاریخی و اجتماعی، مقاومت ایران در برابر استرداد پناهندگان، بهکارگیری مهاجران در دوائر کشوری و لشکری ایران و همچنین شرایط مغشوش ترکیه در آن مقطع، که جملگی حاکی از اهمیت ایران در فرایند مهاجرت آذربایجانیان قفقاز پس از غلبة بلشویکها بودند، زمینههای چشمگیر همکاری وجود داشت؛ اما عواملی چند بر حیات سیاسی جامعۀ مهاجران آذربایجانی در ایران سایه انداختند و مانع شکلگیری همکاری میان جامعۀ مهاجران و دولت میزبان شدند که اهمّ آنها عبارت بودند از رقابتهای درونی، فعالیتهای ضد کمونیستی دولتهای خارجی، اقدامات مأموران اطلاعاتی شوروی، رویکرد امنیتی حکومت رضاشاه، اولویت سیاست خارجی ایران در تنشزدایی با اتحاد شوروی و ترکیه، خاطرۀ مناسبات پرفرازونشیب تهران و باکو در سالهای 1918 تا 1920 و غلبۀ گفتمان ترکگرایانه بر محافل سیاسی آذربایجانی، خصوصاً بین مساواتیان. پس از جنگ جهانی دوم، تحولات بینالمللی بر پیچیدگی مسئلۀ مهاجران آذربایجانی و موانع همکاریشان با دولت ایران افزود.
In 1920, when the Red Army conquered the Republic of Azerbaijan, many political and military elements fled to Iran. The appropriate treatment of Iranians with immigrants, the Iranian government's resistance to the extradite of refugees, the employment of many immigrants in Iranian civil and military sections, as well as Turkey's chaotic conditions at that time, indicate the importance of Iran in the process of migration of Caucasian Azerbaijanis after the Bolshevik invasion. However, for various reasons, the aforementioned issue has not been paid much attention in the researches conducted so far, and the presence and activities of Azerbaijani immigrants in Turkey and Europe have been mostly discussed.During the decades of 1920-1940, the community of Azerbaijani emigres in Iran was plagued by internal rivalries, anticommunist activities by foreign states, and Soviet intelligence penetration. In Iran, the Azerbaijani community's political life was heavily influenced by Reza Shah's government's security approach, the priority Iran placed on de-escalating tensions with Soviet Union and Turkey, the memories of ups and downs between Tehran and Baku between 1918 and 1920, as well as the Turkist discourse that dominates Azerbaijani political circles, especially among the Musavat party. In the aftermath of the Second World War, developments complicated the issue of Azerbaijani emigres and the obstacles to their cooperation with Iranian authorities.