Abstract:
بحث و بررسی پیرامون دانش اسباب نزول به عنوان یکی از موضوعات مهمّ علوم قرآنی است. »سبب نزول«، عبارت است از: حادثه، یا سوال و... که در عصر پیامبر (ص) اتفاق افتاده و باعث نزول آیه، آیهها و یا سورهای از قرآن شده است که به شکلی اشاره به آن حادثه یا سوال و... دارد. بنابراین شرط تقارن زمانی بین سبب و مسبب لازم است. فواید اسباب نزول خاص عبارتند از: شناخت فلسفه احکام، شناخت دایره شمول حکم، تخصیص حکم عام به وسیله سبب نزول، دفع توهّم حصر، شناخت رجال و شخصیّتهای صدر اسلام، سهولت حفظ الفاظ و فراگیری معارف قرآن، فهم معانی آیات، شناخت آیات مکی و مدنی، شناخت اعجاز قرآن، شناخت افکار، عقاید، آداب و ویژگیهای مردم عصر نزول، شناخت زمینهها و سابقه تاریخی مساله امامت و ولایت، شناسایی ادلّه برخی حقایق مطرح در مباحث کلامی و شناخت ناسخ و منسوخ. در ادامه نویسندگان به نقد و بررسی دو نظریه درباره پیدایش و نگارش علم اسباب نزول پرداختهاند و معتقدند اولین کسی که به نگارش این علم پرداخته حضرت علی (ع) بوده است. سپس تکامل علم اسباب نزول در پنج مرحله - نقل سینه به سینه، تدوین در ضمن حدیث، تدوین در ضمن تفسیر، تدوین مستقل و نقد و بررسی و شکلگیری به صورت علمی خاص - و انواع سبب نزول در چهار صورت - لفظ عام و سبب نزول عام، لفظ خاص و سبب خاص، لفظ خاص و سبب عام، لفظ عام و سبب خاص - و ملاکهای شناخت اسباب نزول - واژهشناسی اسباب نزول، اعتبار سند، سازگاری با قرآن، عدم مخالفت با آیات قرآن، سازگاری با روایات، سازگاری با اعتقادات و باورها و تاریخ - به همراه مثالهای گوناگون به تفصیل مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در پایان نیز، در مورد تعدّد سبب نزول و وحدت آیه و تعدّد نازل و وحدت سبب توضیحاتی آمده است.
Machine summary:
8. با فرض پذیرش حدیث و نیز این احتمال که برای جلوگیری از اشتباه و اختلاط احادیث پیامبر (ص) با آیات قرآن، پیامبر (ص) چنین سخنی بیان کرده باشند، باز هم حدیث، دلالت بر ننوشتن اسباب نزول نمی کند، زیرا با توجه به خصوصیات و واژه ها و مضمون اسباب نزول، فرق آن با قرآن آشکار است و زمینه ای برای اشتباه شدن اسباب نزول با قرآن وجود ندارد.
اما پس از ارتحال پیامبر(ص)، به طور قطع و یقین، علی (ع) در ضمن جمع آوری قرآن، پاره ای از علوم قرآنی را به رشته تحریر در آورد که اسباب نزول از جمله آنها بود و پس از علی (ع) چهره سرشناس دیگری چون: عبدالله بن عباس (م 69) بسیاری از سنن و سیره پیامبر را تدوین34 کرد، تا آن جا که به هنگام وفات، یک بار شتر کتاب از خویش باقی گذاشت 35 که منبع اصلی روایات و احادیثی است که مفسران از ابن عبــاس در کتابهای تفسیر نقل کرده اند.
4. لفظ عام و سبب خاص از دیرباز علمای اصول و پژوهشگران علوم قرآن در حکم این صورت اختلاف کرده اند: بسیـاری از شـافعیه و حنفیه و مالکیه و حنابله و کسانی چون: آمدی 56 ، فخررازی 57 ، ابن تیمیه 58 ، ابن کثیر 59 ، طبرسی 60 ، علامه طباطبایی 61 ، شیخ طوسی 62 ، دکتر صادقی 63 ، سید قطب 64 ، رشید رضا 65 ، سیوطی 66 و… می گویند: (ملاک عموم لفظ است؛ یعنی حکم آیه در سبب و غیر سبب جاری است و نیاز نیست از قیاس و ادله دیگر برای جریان حکم در غیر سبب استفاده کرد، زیرا با وجود نص، نوبت عمل به غیر نص نخواهد رسید.